Zes kansen om het personeelstekort aan te pakken
Het tekort aan personeel teistert onze samenleving. VPRO Tegenlicht duikt in haar eigen archief en zoekt naar mogelijkheden.
Merel Zoet - 21 Juli 2022
Nog nooit eerder kwam het voor dat er in Nederland meer vacatures zijn dan werklozen. Volgens het CBS zijn er momenteel 100.000 vacatures meer dan mensen die naar werk zoeken. Zo rijden er minder treinen omdat ProRail niet genoeg personeel kan vinden, terwijl hun budget voor personeelswerving acht keer hoger is dan in 2018. Lange rijen op schiphol, aangepaste openingstijden in de horeca en een miljoenenverlies in de haven van Rotterdam: het is allemaal het gevolg van een tekort aan personeel.
Het personeelstekort is bovendien een structureel probleem, want Nederland is aan het vergrijzen. In 2050 zullen er twee tot drie keer zoveel tachtig-plussers zijn als nu. Zijn er voor elke tachtig-plusser nu nog twaalf jonge mensen, in 2050 zijn dat er tussen de vier en zeven mensen, aldus het CBS.
De huidige krapte op de arbeidsmarkt vraagt om slimme investeringen, maar ook slimme besparingen op schaarse arbeidskracht. Welke mogelijkheden liggen er? VPRO Tegenlicht duikt in haar eigen archief en zet er zes op een rij.
1. Maak een einde aan de bullshit-baan
Veel mensen denken het, maar weinig durven het hardop te zeggen. Meer dan twintig procent van de werkende mensen in het Westen twijfelt eraan of het werk dat ze doen wel zin heeft. Maar waarom doen ze het dan?
‘Er is maar een ding erger dan een bullshitbaan. Geen baan,' zo wordt geconcludeerd in de Tegenlicht-aflevering 'Mijn bullshitbaan' uit 2019. Maar inmiddels zijn er banen genoeg en mensen te weinig. Waarom stoppen we niet gewoon met die bullshitbanen?
Nu is is het moment om kritisch te kijken bij welke functies het maatschappelijk belang het grootste is. Over het belang van een ouderenverzorger of politieman zal weinig worden getwist. Toch zijn dit juist de sectoren waar nu grote personeelstekorten voorkomen. Om die cruciale banen te kunnen invullen moeten we de minder cruciale banen misschien wat minder prioriteit gaan geven.
2. Luister beter naar de onmisbaren
Hoe zou de wereld eruit zien als 'de onmisbaren' het voor het zeggen hadden? In de uitzending ‘Top der onmisbaren’ uit 2020 wordt deze vraag gesteld aan een groep gewone Nederlanders. Ze werken als politieagent, vuilnisman, verpleegkundige of in het onderwijs.
Het gesprek gaat veel over respect en waardering, over eerlijke vergoedingen voor het maatschappelijk belang dat hun werk heeft. Zeker bij een tekort aan personeel is het zaak om te luisteren naar de beroepsbevolking. De overheid, maar ook bedrijven, kunnen veel meer in gesprek gaan met hun personeel.
In de zorgsector is de uitstroom groot. Bij nieuwkomers vertrekt veertig procent in de eerste twee jaar. En ook in het onderwijs is de uitstroom groter dan de instroom van nieuwe docenten. Dat is niet alleen het gevolg van te lage lonen, zo blijkt uit ‘De top der onmisbaren’. De keuze om ergens te blijven werken gaat ook over werkomstandigheden, autonomie en zeggenschap. Zo pleit verpleegkundige Kim Marquardt voor een beter toegankelijke kinderopvang. Ze wil wel meer werken, net als veel anderen in de zorg, maar ze moet hier wel toe in staat gesteld worden.
3. Gebruik de automatisering
‘Volgens alarmerende studies dreigt straks bijna vijftig procent van al onze banen wereldwijd vervangen te gaan worden door robots, computers en vergaande automatisering.’ De aflevering ‘Werken in de toekomst’, uit 2015 schetste destijds een grimmig toekomstbeeld van het werken.
Maar in het perspectief van het personeelstekort biedt automatisering juist mogelijkheden. ‘Landen met meer vergrijzing tellen vaak ook meer robots per hoofd van de bevolking’, zegt Anna Salomons, econoom en hoogleraar Werk en ongelijkheid in de Volkskrant. Je ziet het al met zelfscankassa’s in de supermarkt, of QR-codes in het cafe. Maar het kan nog veel verder gaan, denk aan zelfrijdende pakketbezorgers of hulprobots in de zorg bijvoorbeeld.
4. Ontdek de mogelijkheden van kunstmatige intelligentie
In de Tegenlicht-uitzending ‘De digimens’ spreekt men niet langer gepraat van 'robots'. Enter: de digimens. Kunstmatige intelligentie leert steeds beter hoe je menselijke eigenschappen kunt nabootsen. Virtuele assistenten krijgen empathisch vermogen en worden beter in het begrijpen van menselijke emoties.
Anders dan bij automatisering, kan 'de digitale mens ook' een sociale rol in onze samenleving spelen. Dystopisch? Misschien, maar verzekeraars experimenteren er al volop mee. De snelle ontwikkeling van de digimens biedt ongetwijfeld kansen bij personeelstekorten, maar het blijft de vraag in hoeverre wij de digimens in onze samenleving welkom willen heten.
5. Denk na over de kansen van arbeidsmigratie
Wat gebeurt er als we migranten niet als een probleem zien, maar als een oplossing? Migratie wordt vaak genoemd als antwoord op de vergrijzing. Maar dan zal ons huidige asielbeleid wel moeten worden herzien.
De angst bestaat dat de druk op de verzorgingsstaat te groot wordt bij een soepel migratiebeleid. Hoogleraar arbeids- en migratiegeschiedenis Leo Lucassen stelt in de Volkskrant voor hoe we met deze angst om kunnen gaan. We kunnen soepeler zijn als mensen hierheen komen, maar ze nog niet gelijk toegang te geven tot sociale voorzieningen. ‘Dan hoeven migranten niet langer hun leven te wagen om grenzen over te steken, zoals nu gebeurt. En ze kunnen komen en gaan, afhankelijk van de werkgelegenheid.’
Nu vreest de stad voor een migratie-tekort en werken ze aan campagnes om meer migranten naar de regio te trekken.
Maar Lucassen geeft ook gelijk aan dat er veel valkuilen bij deze oplossing komen kijken. Het is belangrijk niet te vergeten om alle arbeiders, ook zij die hier maar tijdelijk werken, te beschermen tegen lage lonen en uitbuiting.
In de aflevering ‘Matchmakers in migratie’ uit 2019 is goed te zien hoe arbeidsmigratie ook als oplossing kan dienen. Toen de Turkse ondernemer Hamdi Ulukaya de oude yoghurtfabriek in Utica kocht was de stad bijna verlaten. Maar door groeikansen te bieden aan zijn personeel, en door een groot aantal vluchtelingen en migranten aan te nemen leeft het stadje weer op. Nu vrezen ze er voor een migratietekort en werken ze aan campagnes om meer migranten naar de regio te trekken.
6. Investeer in technische opleidingen
De aanwas van goed opgeleid personeel start in het onderwijs. In de technische sector is nu al een schrijnend tekort aan personeel en de instroom van nieuwe studenten is zorgwekkend laag. In het MBO daalt het aantal studenten dat kiest voor een technische opleiding zelfs. In de Tegenlicht-aflevering ‘De nieuwe elite’ uit 2021 wordt het probleem pijnlijk duidelijk. We kunnen mooie plannen maken, voor de energietransitie bijvoorbeeld, maar voldoende goed opgeleide vakmensen zijn hierin cruciaal.
De overheid kan investeren in cruciale beroepsopleidingen, zoals voor de techniek, de zorg of het onderwijs. Het geld kan worden gebruikt om opleidingen te verbeteren of om studenten te werven. Maar daarnaast wordt het in de aflevering ook pijnlijk duidelijk dat onze samenleving vaak minachtend omgaat met mensen met een vmbo- of beroepsopleiding. De onderwijscultuur in Nederland is vanaf de basisschool al gericht op het behalen van een zo hoog mogelijk schoolniveau. Geef vakmensen dus meer erkenning en status.