Midden in de verkiezingsstrijd schurkte FDP-politicus Christian Lindner op X – het voormalige Twitter – opzichtig aan tegen Elon Musk. Hij klampte de techmiljardair persoonlijk aan.’Elon,’ zo schreef hij. ‘Ik heb mede op basis van jouw ideeën en op die van Milei [de libertaire Argentijnse president, red.) een beleidsdebat geïnitieerd. De AfD is een extreemrechtse partij. Trek geen conclusies van een afstand. Laten we afspreken, dan laat ik je zien waar de FDP voor staat.’

Het leek een al te opzichtige poging om de AfD de wind uit de zeilen te nemen. Eerder had Musk – die in de regering-Trump de facto functioneert als overheidssaneerder - namelijk een stemadvies gegeven. Op zijn eigen platform X schreef hij onverbloemd dat alleen de rechtsradicale partij Duitsland kan redden. En of die inmenging in interne Duitse zaken nog niet genoeg was, organiseerde Musk ook online een gesprek tussen hem en Alice Weidel, de leider van de AfD.

De zet van Lindner leek bedoeld om de AfD zetels af te snoepen, zodat misschien toch nog de kiesdrempel wordt gehaald. Immers, de FDP stond er daags voor de Bondsdagverkiezingen op zondag 23 februari zo slecht voor dat ze wellicht helemaal uit het Duitse parlement zouden verdwijnen. Inmiddels weten we overigens dat ze er toch in zijn gekomen. Nadat er opschudding bestond over zijn uitspraken, nuanceerde de FDP-leider zijn uitspraken. Veel van waar Musk voor staat, vooral zijn voorliefde voor extreemrechtse partijen, daar neem ik afstand van,’ sprak hij plotseling wat deemoedig. 

Dat Musk zich mengde in interne Duitse zaken, toont zijn macht en invloed op het wereldtoneel. Niet alleen als Trumps overheidssaneerder, maar ook als techmiljardair, eigenaar van X, en een van de grote spelers op het gebied van AI. In Lindners woorden klonk toch ook wel bewondering voor Musks innovatieve kracht. Daarmee implicerend: dat krijgen we hier in eigen land maar niet van de grond. 

In tijden van crisis, en paniek over de schuivende geopolitieke panelen kan het verleidelijk zijn om het wiel niet opnieuw uit te hoeven vinden – en mee te gaan in het corporate techmodel van Musk, Zuckerberg (Meta) en Bezos (Amazon). Het gevaar bestaat dat Duitsland, en daarmee ook de EU, zich in die strijd wil mengen met China en Amerika om de dominantie in het digitale domein.

Terwijl een crisis, zeker in het geval van het nog niet zo gedigitaliseerde Duitsland, ook kansen biedt om het juist beter te doen. Anders gezegd: digitalisering en AI dat in dienst staat van de burger en de publieke zaak, en niet enkel in dienst van het grote geld en multinationals zoals nu overwegend het geval is. 

Voor Anne Roth is die laatste vorm van digitalisering een schrikbeeld. Roth is zelfstandig onderzoeker en publicist en was onder meer werkzaam als adviseur en consultant voor de politieke partij Die Linke in de Bondsdag. ‘Voor partijen als de FDP is digitalisering een voortdenderende trein waarbij sociale en ethische groepen vooral niet te veel vragen mogen stellen,’ zegt ze in een boekencafé op een steenworp afstand van het Duitse regeringscentrum. ‘Dat is toch wel wat paradoxaal voor een partij die van oudsher altijd op burgerrechten hamerde.’ Terwijl je het volgens haar maar één keer goed kan doen, en kritische vragen broodnodig zijn. Als je eenmaal voor de foute aanpak hebt gekozen, kan je niet meer terug.’ 

Een ding staat volgens haar als een paal boven water: digitalisering is er nu eenmaal en zal ook niet meer verdwijnen. Alleen kunnen linkse en progressieve krachten wat haar betreft veel meer een stempel drukken. ‘Het is nooit een goed idee om conservatieven en marktliberalen te laten bepalen wat relevant is en wat niet. Hetzelfde geldt voor wat er moet gebeuren met digitale kwesties,’ schreef ze in haar artikel Digitalisierung für alle, op de linkse journalistieke website ND. Roth is er heel helder over: ze staat voor een inclusieve digitalisering die alle mensen ten goede komt. 

Dat is nu niet geval. ‘Er zijn best wel wat mensen in de maatschappij, vooral ouderen, die digitaal niet mee kunnen, door beleid dat corporates bevoordeelt,’ zegt ze in het gesprek in het café. ‘Mensen voelen zich niet betrokken, ze voelen zich op achterstand gezet, vaak ook omdat ze onvoldoende toegang hebben tot digitale middelen. En dat levert heel veel frustraties op. Soms zelfs woede.’ 

‘Het kost mensen die digitaal niet zo vaardig zijn heel veel tijd om bijvoorbeeld verloren pakketjes op te sporen, of te internetbankieren. Dikwijls hebben ze wel een device, maar weten ze niet hoe ze ermee om moeten gaan.’ Dan loopt het soms ook in de kosten, zoals treinkaartjes die zonder reden duurder worden, omdat er een menselijke handeling aan is toegevoegd.

Digitale achterblijvers gaan vaak op zoek naar analoge manieren voor opheldering, maar krijgen nul op hun rekest van grote leverings-en postbedrijven die geen fysieke klantenservice meer hebben, aldus Roth. Ze wijst, tijdens haar verhaal, naar buiten. ‘Je zou het misschien niet zeggen in deze wijk die er toch vrij florissant uitziet, maar er zijn hier toch behoorlijk wat mensen die het niet breed hebben, die weinig geld hebben. Het toch al niet mee kunnen komen in de digitalisering kent dan een versterkend effect. Ze voelen zich afgestraft voor het feit dat ze analoog leven.’  

Roth vertelt een verhaal over een presentatie over digitale inclusie en uitsluiting die ze gaf in een andere, wat armere wijk in Berlijn. ‘Het was een vrijdagavond, het was zomer en het was warm. Ik zat binnen in een ruimte. Allemaal factoren die niet per se bijdragen aan een grote opkomst.’ Maar het tegendeel bleek waar, vertelt ze. ‘Er kwamen ruim tweehonderd mensen opdagen. Ze stonden in de rij om binnen te komen. Mensen die er niet in slaagden om binnen te komen, keken door het raam naar mijn presentatie.’ Ook daar hoorde ze hetzelfde eenduidige geluid. ‘De klacht dat er iets van ons wordt afgenomen. Het is een grote frustratie, die als het ware ophoopt met andere frustraties waar men tegen aanloopt, mede door de digitalisering. Digitaal zijn is ook niet hun prioriteit, als je ook nog eens bezig bent met overleven.’ 

Roth pleit voor digitale hulp aan deze mensen. ‘Als digitalisering goed wordt uitgevoerd, kunnen veel zaken in het dagelijks leven eenvoudiger worden. Wat echter vaak ontbreekt, is de nodige ondersteuning voor hen die eigenlijk heel andere dingen te doen hebben,’ schrijft ze in haar artikel. In Nederland heb je in veel bibliotheken een loket waar je terecht kan voor digitale assistentie bij overheidszaken, het zogenoemde Informatiepunt Digitale Overheid. 

Roth knikt instemmend. ‘Dat zijn mooie voorbeelden. In sommige Berlijnse bibliotheken heb je dit soort balies al. Maar je zou het overal in Duitsland kunnen invoeren. Dat vereist natuurlijk wel enige investering.’ Het is volgens haar belangrijk dat er, naast de digitalisering, ook ruimte blijft voor betaalbare analoge mogelijkheden, zoals treinkaartjes die je bij een loket kunt blijven kopen en telefonische helpdesks voor communicatie met de overheid. Ze noemt het sociale rechtvaardigheid: ‘Ook dat is digitale inclusie. Je digitaliseert, maar zorgt er tegelijkertijd voor dat de digitale achterblijvers mee blijven doen aan de maatschappij.’ 

In werkelijkheid ziet ze momenteel weinig positieve signalen, zowel mondiaal als in eigen land. ‘Nee, niet echt nu ik er zo over nadenk. Er is wel een petitie van een groep hier, genaamd Digital Courage, die ervoor wil strijden dat er analoge middelen blijven voor gemarginaliseerde groepen, zoals mensen met een verstandelijke en/of lichamelijke beperking. Maar er is vanuit de maatschappij en politiek nauwelijks incentive om het anders te doen.’

Over de initiatieven op Europees niveau is Roth gunstiger gestemd. Zo werkte de Europese Commissie de afgelopen jaren aan wetgevingspakketten die het digitale domein een rechtvaardiger en sociaal veiliger karakter moesten geven. Een onderdeel daarvan is de Digital Services Act (DSA), die fundamentele rechten van internetgebruikers dient te beschermen en moet zorgen voor een gelijker en eerlijker speelveld voor bedrijven. ‘Deze DSA is echt positief, in elk geval een beweging in de goede richting,’ zegt Roth. Maar het EU-techbeleid is wat haar betreft nog altijd te corporate gedreven. ‘Dat komt ook door iemand als EU-commissie-voorzitter Ursula von der Leyen, die natuurlijk heel erg op de neoliberale lijn zit.’

In de Verenigde Staten zijn inmiddels de tech-oligarchen aan de macht. Musk is zelfs aangesteld om flink in de bureaucratie te snoeien en Trump lijkt afscheid te nemen van het bondgenootschap met Europa. De vraag is wat dit betekent voor het Europese en in het bijzonder het Duitse techbeleid. Komt er, als tegenreactie, juist een ander soort, meer inclusievere digitalisering op gang, of gaan we de (AI-)strijd aan met de Amerikanen en de Chinezen?

Roth: ‘We hebben misschien niet de middelen die de VS of China hebben, maar we kunnen wel de mensenrechten centraal stellen en technologie reguleren.’