Lange preken van dominees met meer vragen dan antwoorden, kinderen die zingen dat ze tezamen een heel groot gezin vormen, het streven naar één nationale omroep. Niet het eerste waar je aan denkt bij de VPRO, toch? Maar het waren wel heel logische associaties in de eerste tientallen jaren dat de omroep bestond. De negentigste verjaardag van de VPRO, die begon als Vrijzinnig Protestantsche Radio Omroep, is een mooi moment om terug te blikken op die tijd. Met onder meer de oudst bewaarde V.P.R.O.-beelden en -geluiden, voor het eerst online gebracht. En diepgravende verhalen over de oprichters, hun motieven en de stroming die ze vertegenwoordigden. Kijk en luister even mee. Of heel lang, als je wilt.
Hoera, de VPRO bestaat 90 jaar! Nochtans achten wij onszelf niet ouderwetsch. Want mozeskriebel hee, wat zijn we veranderd.
het oudste geluid
Van de eerste tien jaar sinds de oprichting op 29 mei 1926 zijn geen audio-opnamen bekend, en al helemaal geen video. Tot het begin van de jaren vijftig was er natuurlijk ook geen televisie in Nederland. Toch hebben we vooroorlogse bewegende beelden, afkomstig van de V.P.R.O. Landdag in 1938, waarover zo meteen meer. Maar luister eerst even naar de oudste audio: een fragment over wat de VPRO is, uit de oudejaarstoespraak van vrijzinnig theoloog en godsdienstpsycholoog Heije Faber uit 1937. Bewaard gebleven op glazen grammofoonplaten en op zogenaamde Pyral-platen, die de VPRO in 2014 ontving van Pieter Faber, wiens oom we hier horen. Wil je de hele toespraak horen, en o.a. een cursus uit 1940? Beluister het hier.
*UPDATE* Er blijkt een nog ouder fragmentje te zijn, een stukje muziek. De Polly, Wolly doodle, gezongen door het V.C.J.C. orkestje op 30 oktober 1936.
De oprichters van de vpro
Mensen die iets van de VPRO-geschiedenis weten, komen al snel met de naam Spelberg op de proppen. Logisch, want dominee Everhard Spelberg was de eerste directeur en bleef de omroep besturen tot zijn pensioen, 37 jaar later. Hij woonde vanaf 1935 met zijn gezin in de VPRO-villa, van waaruit zijn vrouw Laura ook het zondagshalfuurtje voor kinderen uitzond (beluister hier de uitzending van 22 februari 1958). Hun kinderen leven nog, en weten er veel over te vertellen. Maar Nicolette Bruining was minstens zo'n belangrijke naam. Zij was de vrouw die een omroep oprichtte en er dertig jaar lang voorzitter van was, in een tijd dat vrouwen nog maar net stemrecht hadden en bijvoorbeeld geen dominee of hoogleraar mochten worden. Vrouwen werden geacht te stoppen met werken zodra ze trouwden, maar dat deed Bruining nooit. Ze bleef dus altijd 'mejuffrouw'. Willem Pekelder schreef voor de VPRO Gids vier lange verhalen over de vroege VPRO Gids, die je hier vindt. Hij was ook te gast in het programma OVT om erover te vertellen.
Vrijzinnig protestants, wat was dat?
De V.P.R.O. was vanaf het begin meer dan een omroep, het was een vereniging van gelijkgestemden: vrijzinnig protestanten (hier lees je wat dat voor stroming was), met het weekblad Vrije Geluiden als 'orgaan'. In het verzuilde Nederland van voor de jaren zestig betekende dat veel. De Landdag van 1938 ziet er nog uit als een gezellige dag in kleine kring, maar kijk eens naar de beelden van 1948. Negenduizend vrijzinnig protestanten trokken naar Amsterdam, onder meer om zich in de RAI te laten toespreken door een hele reeks dominees. Negenduizend! Niet helemaal vergelijkbaar, maar hoeveel mensen hebben zich in 2016 opgegeven voor de Algemene Ledenvergadering? Een stuk of driehonderd. Terwijl de VPRO nu veel meer leden heeft dan toen. Ook veelzeggend: in het archief ligt een reusachtig jubileumboek dat Nicolette Bruining voor haar zeventigste verjaardag ontving. In dat boek, gemaakt in het jaar 1956, zitten 12.451 handtekeningen van leden, stuk voor stuk opgestuurd naar de VPRO.
Je kunt ook de hele reportages van de VPRO Landdagen uit 1938 en 1948 bekijken. Die van 1938 is zonder geluid, maar bevat wel fascinerende beelden. Het lied De Wachters, toen voor het eerst gezongen, beluister je hier. De film uit 1948 geeft een mooi beeld van Amsterdam in die dagen.
*UPDATE* Er blijkt nog een VPRO-film uit 1938 te bestaan: Hoe wij werden, hoe wij werken, wat wij willen. Onlangs gerestaureerd, en niet compleet, maar wel heel intrigerend. Bekijk 'm hieronder en zie hoe het er op het kantoor van 1938 aan toeging.
Meer VPRO-Geschiedenis
Er valt nog veel meer te vertellen over de begintijd van de VPRO, en over alle jaren daarna. We hoeven natuurlijk niet alles opnieuw op een rijtje te zetten. Ook bij vorige verjaardagen keek de VPRO terug. In 1985 bijvoorbeeld, toen de vijfdelige radioserie Zestig jaar vrijzinnig is gemaakt. Wie er de tijd voor neemt, vijf uurtjes maar, weet precies hoe men dertig jaar geleden tegen het VPRO-verleden aankeek. Vooral de vierde aflevering, over de jaren zestig, is een mooie aanvulling op alles hierboven, omdat de VPRO toen radicaal van koers veranderde. Vijftien jaar later vierde de omroep zijn 75-jarig bestaan op tv met een uitzending die een soort mega-aftiteling was, waarop alle programma's tot dan toe vermeld stonden (en dat zijn er heel veel). In 25 minuten ben je helemaal bij. En vorig jaar, niet vanwege feestelijkheden maar omdat de NPO veel autonomie dreigde af te nemen, verscheen het filmpje 'Grensverkenners sinds 1926', wat meer een gevoel dan een overzicht geeft van waar de VPRO voor staat. Dominees komen er niet in voor.
Nog niet genoeg van al dat moois uit de archieven? Laat Jan Donkers je rondleiden door de VPRO in de roerige jaren zestig.
En hoe gaat het anno 2016 met de VPRO? Het korte antwoord: uitstekend, dank je. En dit is het lange antwoord. Maar misschien is een sfeerbeeld van de Algemene Ledenvergadering vermakelijker. Met toespraak van den huidigen directeur: niet leiden, maar gidsen.