Voordat dominee Spelberg in 1936 als predikant-secretaris in vaste dienst kwam van de VPRO, leidde hij tien jaar lang een kerkelijke gemeente. In die periode deed hij de VPRO ‘er bij’. Hoe was hij als gemeente-predikant? Welke sporen liet hij achter in Egmond aan den Hoef (1925-1930) en Nijmegen (1930-1935)?

Kerkleden die Everhard Spelberg hebben meegemaakt, leven niet meer, krijgen we in beide protestantse gemeentes te horen. Maar gelukkig is er zoiets als een archief. Daar lezen we dat ‘de kerkeraad van Egmond aan den Hoef in april 1926 tien gulden voor de VPRO heeft bestemd.’ Ook toen al niet veel, begrijpen we van het regionaal archief Alkmaar.

Een maand later wordt de vrijzinnige omroep officieel opgericht. Met ds. Spelberg als een van de initiatiefnemers. Is het door zijn landelijke naam dat Everhard Spelberg als voorganger zo  vaak opduikt in de regionale pers?

In Nijmegen bijvoorbeeld kan hij geen lezing geven of de provinciale dagbladen maken er melding van. En lezingen geven kán Spelberg. Over bidden en buiten de wereld staan, over Augustinus en Albert Schweitzer, over heilige mis en avondmaal. Maar ook over niet direct religieuze onderwerpen als oorlogsboeken en de psychologie van de moderne jeugd.

U zeegne God, enz.

Het begint in Nijmegen allemaal op zondag 9 maart 1930. De Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant noteert dat het kerkkoor de nieuwe predikant ’s ochtends heeft verwelkomd met ‘Motette’ van Jos. Haydn. ‘s Middags speelt de organist ‘een schoon naspel’ en is ‘de kansel op smaakvolle wijze versierd met fijn groen en aronskelken.’ Ds. Spelberg preekt ‘onder grote stilte over het evangelie van de liefde.’ Tot slot, schrijft de verslaggever, wordt Spelberg toegezongen met: ‘U zeegne God, enz.’ Dat enz. is vermoedelijk een teken van vermoeidheid nadat de reporter twéé kerkdiensten op één dag heeft bezocht.

In maart 1933 doet hetzelfde dagblad verslag van een Spelberg-lezing over ‘Mein Kampf’. Hitler is dan net twee maanden aan de macht, en ds. Spelberg waarschuwt met klem tegen het nationaal-socialisme, ‘met zijn afkeer van de sociaal-democratie en het jodendom.’Hij houdt een pleidooi voor de waarden van het humanistisch christendom, ‘die door het nationaal-socialisme zeker in een arisch licht worden gesteld.’

In mei 1934 vertrekt Spelberg voor ruim vier maanden naar Nederlands-Indië. De Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant (PGNC) weet waarom: ‘Het is ter versterking van de band met de Indische vrijzinnigen en tot evangelisatie van de Europeanen die in de binnenlanden van Indië verspreid wonen.’  Dus niet de inheemse bevolking, maar juist de ‘christelijke’ Europeanen moeten worden bekeerd.  Waarom, dat blijkt uit Een vrij zinnige verhouding (60 jaar VPRO). ‘De  koloniale atmosfeer heeft’, volgens vrijzinnig Nederland in die dagen, ‘dringend behoefte aan een maatschappelijk geweten, een christelijke levensstandaard en een systeem van normen.’

'We willen een Indische VPRO stichten.'

dominee spelberg

In genoemd dagblad geeft Spelberg nóg een reden voor zijn roadtrip door Java en Sumatra, ‘waarvoor al verschillende belangstellenden auto’s beschikbaar hebben gesteld.’ ‘We willen een Indische VPRO stichten.’ Zo ver komt het nooit. Wel straalt de VPRO vanaf 1933 zijn radioprogramma’s geregeld door naar Nederlands-Indië, en later ook naar Zuid-Afrika en Amerika. Een groot succes wordt dat niet. In Nederlands-Indië luistert bijna geen mens omdat, volgens VPRO-blad Vrije Geluiden, niemand vóór zes uur tijd heeft voor de radio en ‘om half tien de meesten niet meer in staat zijn tot geestelijke concentratie.’  De VPRO-doelgroep in de VS - de kerk van de unitariërs - verstaat niets van het programma, omdat men geen Nederlands spreekt… Na de oorlog neemt de Wereldomroep de uitzendingen overzee over.

Maar goed, terug naar de Indië-reis van ds. Spelberg, waarvan hij per luchtpost kleurrijk verslag uitbrengt in de PGNC.  Op 22 september 1934: ‘In de nevel van de vallende avond doemen prachtig de vage omlijningen van de bergen tussen Oost- en West-Sumatra op. De Sibajak. Daar weet ik het Toba-meer. Is het nog maar of reeds drie weken geleden dat ik op ditzelfde uur de vlammende zon zag ondergaan boven de baai van Sibolga?’, noteert de natuurliefhebber poëtisch.

Behalve indrukwekkend is de reis ook een cultuurshock. ‘Je voelt hier onmiddellijk dat je tegenover een vreemde, voorlopig onbenaderbare werkelijkheid staat. Twee werelden die eigenlijk volkomen naast elkander leven, elkander trachten te doordringen misschien, maar die elkaar toch vreemd zijn gebleven’, zo houdt hij zijn Gelderse lezers voor.

allerlei -ismen

Op 7 mei 1935 meldt De Gelderlander dat ds. Spelberg ‘26 dezer in de avonddienst afscheid zal nemen van de Sint- Stevenskerk.’ ‘De week daarna zal hij in zijn nieuwe werkkring als predikant-secretaris van de VPRO door de voorzitster, mej. dr. Bruining, voor de microfoon worden ingeleid.’

In de PGNC van 27 mei dat jaar een uitgebreid verslag van het vaarwel. ‘In mijn prediking heb ik altijd getracht uit te gaan van de mens’, wordt Spelberg geciteerd. ‘Een christen-humanist weet dat mens-zijn betekent gebonden-zijn. De mens gevangen door zijn bezit of door zijn vooroordeel. Maar Christus maakt vrij.’

Tussen de regels door proef je ook iets van onenigheid. ‘Ik heb dikwijls gesproken over de wereld en de maatschappij. Men heeft mij in dat opzicht vaak misverstaan, allerlei -ismen aan mij verbonden  Wat ik heb willen zeggen is dit, dat de kerk haar taak heeft in de wereld, dat ze niet mag zwijgen.’ Vermoedelijk doelde Spelberg met dat -isme op socialisme. In die jaren, de begintijd van de VPRO, woedde in de vrijzinnige achterban een hevige strijd tussen socialisten en liberalen. De laatsten vonden dat er te veel socialistische dominees in de vrijzinnige zuil rondliepen. Ds. Spelberg behoorde duidelijk tot het socialistische, of beter gezegd het sociaal-democratische, kamp.

‘Men heeft mij wel eens verweten dat ik te weinig naar uw oordeel heb geluisterd’, gaat Spelberg door in zijn afscheidsrede, ‘maar dat is niet waar, al kon ik er niet altijd naar handelen.’ Tot slot van de plechtigheid roemt collega-predikant ds. Van Iterson Spelberg om zijn ‘werk van vertroosting van mens tot mens.’

Het laatste spoor van Spelberg als predikant wordt gelegd in juni 1968. Hij wordt dan, 70 jaar oud, in stilte begraven op het kerkhof van zijn eerste gemeente Egmond aan den Hoef. In 1986 volgt zijn vrouw Laura Spelberg-Stokmans (89).