de populistische trucs van Wilders wel of geen podium geven bij Tegenlicht?

Wel of niet een voorgekookt Wilders-fragment tonen uit het SBS-lijsttrekkersdebat in een Tegenlicht-aflevering? De overwegingen en uiteindelijke beslissing van eindredacteur Julia Veldman en senior researcher William de Bruijn.

Op de redactie hebben we veel gediscussieerd over een fragment uit het SBS-lijsttrekkersdebat waarin Wilders Timmermans aanvalt op het feit dat hij wachtgeld ontvangt van de Europese Commissie, terwijl er tegenover hen een chronisch zieke vrouw staat, tamelijk ten einde raad.

Timmermans zegt in het fragment het eigen risico stap voor stap te willen afbouwen, omdat een rigoureuzere optie niet realistisch noch haalbaar is. De chronisch zieke vrouw schudt moedeloos het hoofd: zij kan het eigen risico niet betalen en heeft nú financiële verlichting nodig. Wilders speelt daar handig op in door Timmermans ervan te betichten dat hij met zijn wachtgeld makkelijk praten heeft. Met andere woorden: Timmermans kan wachten, de vrouw niet. Wilders benadrukt dat de PVV dat eigen risico wèl meteen gaat schrappen. De vrouw applaudiseert. 

Moeten we zo’n fragment wel in een Tegenlicht-aflevering tonen? Zeker als nadien bekend wordt dat de chronisch zieke vrouw een PVV-aanhanger blijkt en van toevalligheid dus weinig sprake? En zeker nu bekend is dat Wilders het eigen risico helemaal niet meteen gaat schrappen?

De overwegingen van eindredacteur Julia Veldman en senior researcher William de Bruijn: 

Julia Veldman

eindredacteur VPRO Tegenlicht

We hebben zoveel over bovenstaand fragment gediscussieerd, omdat we er ons na de verkiezingen in november allemaal van bewust waren dat de normalisering van Geert Wilders en zijn partij in de media heeft bijgedragen aan zijn uiteindelijke winst. Aan die normalisatie willen wij absoluut niets bijdragen.

Want: de PVV is geen normale partij, het partijprogramma van de PVV is niet normaal en Wilders is dat ook niet. De standpunten die hij de afgelopen twintig jaar heeft ingenomen, zijn de facto radicaal-rechts, of ze nou in de ijskast staan of niet. Hij wil de Koran verbieden, noemt journalisten tuig, doet aan de lopende band racistische uitspraken, is daar zelfs voor veroordeeld en hij staat aan het hoofd van een partij zonder leden. 

Is het laten zien van dit fragment, dat je zou kunnen zien als een kantelpunt in de campagne, dan wel verantwoord? 

Ik denk van wel. We gebruiken het namelijk om een rechts-populistische truc te laten zien. 

In de uitzending is Naomi Klein heel kritisch op Timmermans, die ze verwijt bureaucratisch taalgebruik te bezigen. Maar wat ze over de performance van Wilders zegt, is waar het om draait: ‘He gets the feelings right.’

Niet de feiten, niet de oplossingen, niet de waarheid (want hij staat gewoon te liegen). Het gevoel. Het gevoel dat er oplossingen zijn voor nijpende problemen, maar dat ‘de elite’ ze gewoon niet wil oplossen. Het gevoel dat we genaaid worden door mensen die niks om ons geven.

Dat gevoel is namelijk waar. Dat gevoel klopt. Ja, de verzorgingsstaat brokkelt af. Ja, de kloof tussen arm en rijk wordt groter. Multinationals vernietigen onze leefomgeving. Geld beweegt vrijelijk over onze aardkloot op zoek naar rendement, terwijl wij stervelingen vastzitten op een sociale ladder met kapotte sporten. Daar zijn mensen kwaad om en daar maken ze zich zorgen over. Terecht. (Het zijn namelijk zeer zeker niet alleen de minderbedeelden of praktisch opgeleiden die radicaal-rechts stemmen, het zijn ook de mensen die vrezen voor een statusval).

Die woede zoekt een doelwit; een zondebok. De internationale rechts-populistische nationalistische beweging waar Steve Bannon (voormalig politiek strateeg van Donald Trump) in zijn podcasts verslag van doet, heeft een frame gecreëerd waarin de linkse elite de schuld krijgt van alle problemen die met dit gevoel worden geassocieerd. 

Wilders maakt in het SBS-debat succesvol gebruik van dat frame. Voor wie er doorheen weet te prikken, ziet dat Wilders een act opvoert, met een script dat niet uniek is voor hem. Het werkt overal: predik leugens, beloof dingen die niet kunnen, die je niet eens van plan bent om te doen en schilder mensen met uitvoerbare ideeën af als huichelaars, als elitair. 

Wat de elite is, dat bepaalt de populist. Mensen kunnen zich het verschil tussen 350 euro en 15000 euro nog voorstellen, daarom noemt Wilders het wachtgeld van Timmermans. Het verschil tussen een miljoen en een miljard is niet te bevatten. Timmermans belooft de armoede te halveren, maar ‘de helft van de armoede’ is abstract. Hij komt er niet goed vanaf.

Waarom is het dan toch belangrijk om dit fragment te laten zien, ook al lijkt Wilders er goed op te staan? Om het mechanisme waarvan hij gebruik maakt te doorzien, om uit het frame dat door radicaal-rechts is gecreëerd te kunnen stappen. Als we het script doorzien dat we onbedoeld volgen, dan kunnen we ervan afwijken.

Dat geldt voor politici, die voor hun eigen verhaal zouden moeten staan en zich niet alleen identificeren als niet-rechts. En ook voor ons als mediamakers, we zouden onderwerpen niet moeten vermijden omdat radicaal-rechts ze heeft geclaimd. Want we kunnen het niet aan de Steve Bannons, Geert Wilders of Georgia Meloni’s van deze wereld overlaten om het over ‘Big Pharma’ (peperdure pillen) afnemende bestaanszekerheid (Kloofdichters) of surveillance kapitalisme (De grote dataroof) te hebben. De internationale rechts-nationalistische beweging gebruikt die onderwerpen alleen om macht te vergaren, niet om oplossingen te vinden. Tegenlicht wel.

William de Bruijn

senior researcher VPRO Tegenlicht

‘Je staat niet in de file; je bént de file.’ Op die uitspraak stoelde wijlen Duitse socioloog Ulrich Beck zijn ‘Risikogesellschaft’-filosofie. Goed om dit weer eens te beseffen, anno 2024. Progressieven zien nu in de grote politieke ruk naar radicaal-rechts tal van maatschappelijke risico’s opdoemen. Hernieuwde islamhaat, racisme en bedreigingen van de rechtsstaat. Mensenrechtenschendingen, discriminatie, hordes vogelvrije asielzoekers en algehele aanval op menselijke waardigheid. Asha ten Broeke varieerde onlangs in haar Volkskrant-column op het mooie motto van Beck. Ze betoogde: ‘we léven niet in een democratie; we zíjn de democratie.’ Da’s méér waar dan ooit. Als er ooit een tijd was om geen ‘bystander’ te zijn dan is het nu.

Wat betekent dat voor journalisten en media-verhalenvertellers? Dat we uiterst kritisch dienen te zijn op de asociale en internationaal vaak onmogelijke idealen van radicaal- en extreemrechts, en dat we de overgesimplificeerde taal en termen en retoriek van uiterst rechts scherp zullen blijven ontleden en aan de kaak stellen. Ook al lijken hun voorstellen nu ‘milder’. 

Want nee: als de spreidingswet níet van tafel gaat, hebben wij geen ‘groot probleem’. Ja, we hebben het wel, maar niet zoals Wilders het bedoelt. Nee, journalisten zijn niet ‘de elite’, want dat is op sociaal economisch vlak toch écht de 1%. 

En nee, het eigen risico kan niet zomaar ‘nu!’ worden afgeschaft. Sterker: nu de PVV - intussen aan de macht - de kans krijgt om het eigen risico écht meteen af te schaffen, blijkt het hooguit te kunnen worden gehalveerd, en dan nóg in stapjes. Precies wat de oppositie rond de verkiezingen al voorstelde… 

Bovengenoemde vaststellingen roepen twee waarschuwingen op: neem niet klakkeloos radicaal- en extreemrechtse frames en termen en uitspraken over. Dat ‘normaliseert’ hun nefaste beleid alleen maar verder. Tom-Jan Meeus heeft dat haarfijn toegelicht in zijn essay ‘Duidelijkheid’. Lezen!

De tweede waarschuwing is lastiger, want schuurt met onze journalistieke taak om kritisch te zijn. Het is verleidelijk om de zwaktes van links bloot te leggen (die zeker zichtbaar zijn) in hun strijd tegen rechts. Dat is beslist ook onze taak. Maar dan moet de kritiek, net als bij het gedachteloos overnemen van rechtse retoriek, ook feitelijk juist zijn. En dat brengt me bij een fragment dat we tonen in de Tegenlicht-aflevering ‘Naomi Klein en de ruk naar rechts’, waarin Wilders Timmermans tijdens het SBS-debat slim onderuit haalt en waarop Naomi Klein vervolgens een analyse loslaat. 

Dat Frans Timmermans het soms als debater, in zijn houding en bewoordingen, ‘verliest’ van Geert Wilders, geeft hem nog niet ongelijk. Dat Jimmy Dijk of Esther Ouwehand in de Tweede Kamer Wilders soms scherper bevragen en attaqueren betekent nog niet dat GroenLinks/PvdA ‘ernaast’ zit. 

Opmerkelijk is dat in onze buurlanden een stuk beter wordt opgelet. In België is al geschrokken gereageerd op hoe makkelijk in Nederland centrum en links hun ‘cordon sanitaire’ uit elkaar hebben laten spelen. Immers: hoe verdeelder links is, hoe meer het rechts in de kaart speelt. Duitse liberalen kapittelen hun Hollandse VVD-broeders dat ze met de PVV samenwerken. Het levert zelfs politieke uitsluiting op. In Nederland zelf komen we wat Wilders’ verkiezingsretoriek en kiezersbedrog betreft niet veel verder dan een ‘pakkende cartoon’. Geen wonder dat de PVV-leider schamper kan doen over de tegenstand die hij krijgt van de verdeelde oppositie.

Ondertussen maakt Klein in onze aflevering aan Frans Timmermans het verwijt dat hij ‘statistieken en gemiddeldes’ aanhaalt om tegen een vrouw in nood te praten. Zogenaamd zomaar iemand ‘in het publiek’. Na het SBS verkiezingsdebat werd duidelijk dat het om een PVV-aanhanger ging, geframed als een willekeurig iemand. Eerder ‘Wilders-keurig’ zou ik zeggen. 

Ik snap het punt dat Klein opvoert: dat links te vaak blijft hangen in de nuance, cijfers achter de komma voor de volledigheid van een verhaal, graag realistische langetermijnvisies schetst omdat de kortetermijnvarianten vaak niet haalbaar zijn… Maar het verwijt dat Timmermans ‘statistieken en gemiddelden’ aanhaalt, klopt niet. Hij zegt, letterlijk: ‘Wij zeggen, de vakbonden zeggen: dat minimumloon moet snel naar 16 euro per uur. In vier jaar tijd kunnen we dan de armoede halveren. En het eigen risico in de zorg moet omlaag. Er zijn allerlei dingen die we moeten doen en dan kunnen we de armoede halveren.’ Klinkt dat sexy? Nee. Maar het is wel een eerlijk en realistisch verhaal.

Daarbij: wat is het alternatief? Ook gaan liegen, net als Wilders? Doodleuk beloftes maken in televisiedebatten en ze sowieso niet nakomen? Had Timmermans om Wilders in dit debat te kunnen uitschakelen simpelweg onwaarheden moeten verkondigen? Daar ben ik tegen; dan is het eind zoek. En daarom vind ik het fragment uit het SBS-debat met de daaropvolgende analyse van Klein problematisch. 

Ik nodig iedereen uit om deze passage daarop nog eens heel scherp terug te kijken, en dan niet te makkelijk verkeerde conclusies te trekken met de verkiezingen voor het Europees Parlement van 6 juni in het achterhoofd. Klein zegt in de aflevering ergens: ‘Fascisme rises when the left is weak.’ 

Laten we in een tijd waarin de democratie op het spel staat als links samenkomen en een vuist maken tegen radicale en extreme partijen, en elkaar niet afvallen op punten achter de komma. The future is immers… collective.

meer verhalen over politiek

© vpro tegenlicht