Dat het demonstratierecht in Nederland niet onbegrensd is, bleek in januari 2023 al toen leden van Extinction Rebellion (XR) van hun bed gelicht werden omdat ze opgeroepen hadden tot een demonstratie op de A12. Ook al was de demonstratie lang van tevoren aangekondigd, toch oordeelde de rechter dat de grenzen van het demonstratierecht met deze actie overtreden werden, omdat het zou zorgen voor een gevaarlijke situatie. 

Toch gaat de huidige wetgeving volgens sommige politici niet ver genoeg, zo werd duidelijk in een gesprek tussen demissionair minister van Justitie en Veiligheid Dilan Yesilgöz en Lilian Helder van de BBB. Ze bespraken de mogelijkheden om XR te zien als een criminele organisatie om zo harder tegen ze te kunnen optreden. Yesilgöz zei de mogelijkheden met het OM te gaan bespreken. Aanleiding voor hun gesprek was de actie van XR en Greenpeace in 2022 waarbij ze Schiphol illegaal binnenkwamen en zich vastketenden aan privévliegtuigen als protest tegen de uitstoot van deze toestellen. Het OM wilde de actievoerders vervolgen omdat de actie de veiligheid in gevaar bracht. Door fouten in de opsporing en arrestatie van de actievoerders besloot het OM niet meer te vervolgen. Dat leidde tot grote onvrede bij de formerende partijen BBB, VVD en PVV. 

Dat mensen gestraft kunnen worden voor illegale acties staat buiten kijf. Actievoerders die burgerlijke ongehoorzaamheid inzetten om hun doelen kenbaar te maken worden deels beschermd door het demonstratierecht. Volgens het OM kan de burgemeester demonstratierecht beperken of verbieden in het belang van de volksgezondheid of het verkeer, of om wanordelijkheden te voorkomen. Actiegroepen voor de wet onder de noemer ‘criminele organisatie’ plaatsen is een drastische beperking van hun rechten. Criminele organisaties hebben volgens de wet als doel misdaden te plegen. Voorbeelden daarvan zijn drugsbendes en terroristische organisaties. Alleen al deelname aan zo’n organisatie is strafbaar. Misschien is dit wat extreem als het gaat om klimaatactivisten? En speelt er in de overweging van Yesilgöz en Helder misschien meer mee dan alleen de acties van XR? Want waarom zou XR dan ‘crimineel’ zijn, en de farmer’s defence force niet? Toch wordt het ook in de rest van Europa steeds normaler om vooral aan groepen klimaatactivisten te refereren als criminele organisaties.

Helder noemde in haar gesprek met Yesilgöz de situatie in Spanje als aanleiding voor haar voorstel. In Spanje zitten namelijk leden van de actiegroep Futuro Vegetal vast in afwachting van hun proces omdat ze lid zouden zijn van een ‘criminele organisatie'. Spanje is niet het enige land waar deze aanpak gebruikt wordt om strenger op te treden tegen lastige klimaatactivisten; in Duitsland zijn leden van de groep Letzte Generation opgepakt op basis van verdenking van lidmaatschap van een ‘criminele organisatie’.

In het Verenigd Koninkrijk is er vorig jaar een wetswijziging doorgevoerd waardoor nu alleen al het vermoeden van een ‘serieuze verstoring van het leven van de gemeenschap’ genoeg reden is om een demonstratie te verbieden. Mensen die aan zo’n protest meedoen worden op basis van deze nieuwe wet opgepakt. De invoering van deze wet was volgens de regering om te voorkomen dat er meer verkeersblokkades van milieuactivisten zouden plaatsvinden, maar de formulering van de wet staat een bredere interpretatie toe. 

Demonstraties zullen altijd hinder veroorzaken, hoe gehoorzaam ze ook zijn. Geluidsoverlast door grote groepen, wegen die zijn afgezet voor een geplande mars. Voor een democratie is het cruciaal dat mensen kunnen uiten wat ze vinden, het recht op demonstratie is hiervan een belangrijk onderdeel. Door te demonstreren kunnen burgers druk uitoefenen op de zittende macht en zo hun stem vertegenwoordigen. Grote maatschappelijke veranderingen in de geschiedenis hebben kunnen plaatsvinden dankzij demonstraties. Het inperken van het demonstratierecht beperkt dus eigenlijk het functioneren van de democratie. In 2018 benadrukte de Nationale Ombudsman dat het grondrecht op demonstreren altijd voorop moet staan. Het mag dus niet slechts een onderdeel van de belangenafweging zijn, de overheid zal zich tot het uiterste moeten inspannen om demonstraties mogelijk te maken en te beschermen.

Zelfs als XR niet wettelijk zou worden gezien als criminele organisatie kan het grote gevolgen hebben dat politici klimaatactivisten ‘criminelen’ noemen. Deze uitspraken zijn namelijk niet gegrond als ze niet in de wet vastliggen en kunnen klimaatactivisten ten onrechte in een kwaad daglicht plaatsen. Het doel van de acties: aandacht vragen voor klimaatverandering, wordt dan aan de kant geschoven. Naar criminelen ga je immers niet luisteren. Dat komt goed uit, want dan hoeft het overheidsbeleid ook niet te veranderen. Maar scheef is het zeker; de boodschap van klimaatactivisten is niet ongegrond.

Door het bestempelen van actievoerders als crimineel ondermijn je het vertrouwen dat mensen hebben in de boodschap die de actievoerders proberen over te brengen. Ditzelfde is aan de hand in de journalistiek. In onze aflevering You can’t kill the story, is te zien hoe journalisten worden bedreigd door regimes die ze bekritiseren. Dit gebeurt ook op hele subtiele manieren, namelijk door hun integriteit in twijfel te trekken. Journalist Laurent Richard vertelt dat hij op etentjes liever niet vertelt dat hij journalist is omdat mensen dan aannemen dat hij vast tot de elite behoort, niet de waarheid spreekt, of deel uitmaakt van de massamedia. Politici versterken dit sentiment door uitspraken te doen zoals Wilders in 2021 op Twitter deed: ‘Journalisten zijn - uitzonderingen daargelaten - gewoon tuig van de richel.’ Journalisten worden dus niet alleen monddood gemaakt door ze te bedreigen, op te sluiten of van het leven te beroven, ze worden ook op een andere manier belemmerd: door wantrouwen te zaaien jegens onafhankelijke journalistiek. 

Ondanks dat journalisten hierdoor misschien geen fysiek gevaar lopen, verhindert dit wel degelijk de werking van de democratie. En als ook de boodschap van actiegroepen niet meer serieus genomen wordt, zijn er weinig andere opties voor burgers om zich te organiseren en kritiek te leveren op de zittende macht. Bedreiging van democratische systemen is dus iets wat ook hier voorkomt, ondanks het feit dat we ons niet kunnen voorstellen dat onze democratie ooit helemaal afgebroken zou worden. Of misschien wel dankzij, want maakt het ons misschien blind voor dreiging? Democratie sterft in het donker, aldus Laurent Richard. Daarom als voorstel: laten we licht blijven schijnen op elke vorm van democratische aftakeling die we meemaken.

Het belang van vrije pers en demonstratierecht voor een democratie mag niet onderschat worden. Het is in het belang van elke burger dat deze belangen en rechten beschermd worden. Als de Nederlandse politieke partijen deze belangen en rechten niet serieus nemen, hebben we in de huidige situatie de mogelijkheid om daar iets van te zeggen. Met de opkomst van de extreem-rechtse populistische partijen in Europa is het belangrijker dan ooit dat de democratische waarden beschermd worden. Het is dodelijk voor een democratie als mensen het vertrouwen in de politiek kwijtraken, aldus Ece Temelkuran in 2022. De uitslag van de afgelopen Nederlandse verkiezingen bleek het gevolg van zo’n afname van vertrouwen. De opkomst van fascisme ligt op de loer. Daarom is het van groot belang dat we voor onze rechten en belangen blijven opkomen, bijvoorbeeld door precies dat recht te gebruiken dat zo onder vuur ligt: het demonstratierecht.