Polen, voor veel Nederlanders terra incognita, verdient nadere kennismaking. Journalist en schrijver Dore van Duivenbode en VPRO-programmamaker Britta Hosman tekenen voor de vijfdelige reisserie Moja Polska! (Mijn Polen). Maarten van Bracht interviewde ze voor de VPRO Gids.

Omdat ze het niet meer uithoudt in het stadje dat voor altijd gebukt gaat onder de slagschaduw van Auschwitz, verruilt de Poolse moeder van Dore van Duivenbode Oświęcim voor Rotterdam, nog voor de val van de Muur. Nadien reist ze iedere vakantie met Dore, in Polen geboren, per touringcar naar het familiehuis. Dore beleeft er gelukkige zomers en wordt zich pas later bewust van de loodzware geschiedenis die aan de plaats kleeft.

Na het overlijden van haar moeder en grootmoeder besluit ze om het in verval geraakte familiehuis op te geven, maar niet voordat ze haar familiegeschiedenis en die van andere bewoners van Oświęcim heeft uitgeplozen. Aan het eind van haar boek Mijn Poolse huis, dat september vorig jaar verscheen, schrijft Dore: 'De verkoop van het huis geeft me de kans om de rest van het land te ontdekken.'

Ik stel me voor dat Britta dat las en dacht: die moet ik hebben voor een serie over Polen. Is het zo gegaan?
Hosman: 'Ha, dat zou te mooi zijn geweest. Het zit anders. Dore deed al research voor mijn serie Het Duitsland van mijn moeder. Voor In Europa had ik al samengewerkt met haar moeder en stiefvader, die een boek over Auschwitz hebben gemaakt, en toen leerde ik ook oma kennen. Toen ik nog bij Tegenlicht werkte dacht ik vaak: waarom doen we nooit iets over Polen? Heel belangrijk was natuurlijk dat Dore Pools spreekt.'

Van Duivenbode: 'Ik was in de winter van 2017 in Polen mijn boek aan het afronden toen Britta belde. We schreven een plan, maar eerst moest het huis verkocht. In mei konden we echt beginnen. Gelukkig kon er in en om het huis nog wat gedraaid worden, want stel dat de serie uiteindelijk niet door zou gaan. Ik heb het huis dus in woord én beeld vastgelegd.'

Maar de rest van Polen kende je nog niet?
Van Duivenbode: 'We maakten vroeger wel dagtripjes, gingen af en toe naar de bergen, en ik was één keer in Warschau geweest. Maar als je een migrantenkind bent is de familie altijd een magneet waar je naartoe moet. Familie heeft prioriteit. Heel veel van Polen kende ik nog niet. Oost-Polen en het nationalisme daar, dat was helemaal nieuw voor me.' 

Waarom moest de serie er komen?
Hosman: 'Vanwege onze onbekendheid met Polen. We weten dat een kwartmiljoen Polen hier werkt, in onze kassen en huizen. Maar we kennen ze niet, laat staan wat zich in hun thuisland afspeelt. Polen is voor Nederlanders een witte vlek. Ze gaan er niet op vakantie, ook al is het dichterbij dan Zuid-Frankrijk en Spanje. Polen is prachtig, neem alleen al Mazurië, een prachtig merengebied. Een andere reden was het belang van Polen voor de Europese Unie. Polen is een buffer tussen West-Europa en Rusland. Er gebeurt daar nu van alles wat indruist tegen de visie van West-Europa, waar Timmermans zich nogal druk over maakt. Nederland moet Polen beter leren kennen.'

Als je een migrantenkind bent is de familie altijd een magneet waar je naartoe moet.

Moet er ook meer begrip komen?
Van Duivenbode: 'Het gaat eerder om wat daar nu speelt. Neem de jongen van de antiabortusbus in de serie. Zijn standpunten en waarden staan lijnrecht tegenover wat wij vinden, maar je moet wel de context laten zien om te begrijpen waarom hij zo denkt.'

Hosman: 'Ik ben vaker in Polen geweest, maar wist niet dat het land zó katholiek was en de kerk zó’n invloed heeft. Het bezoek aan de burgemeester en zijn familie in Oost-Polen was een eyeopener. "Geloven is rechts," zegt die man, en zijn kinderen waren nog rechtser dan hij. Het geldt zo'n beetje voor het hele voormalige Oostblok, dat vol zit met mensen die echt zo denken en andersdenkenden veroordelen en buitensluiten. Je moet daar in elk geval kennis van nemen.'

Waar komen dat zware katholicisme en nationalisme vandaan?
Van Duivenbode: 'Bij de viering van honderd jaar Polen vorig jaar werd het heel manifest. Polen heeft heel lang niet bestaan als staat. Maar ook zonder grenzen was het een natie, en dan worden geschiedenis, cultuur, geloof en nationalisme extra belangrijk als bindende factor, voor de saamhorigheid. Na 1918 is dat zo gebleven, in het onderwijs en de geschiedschrijving. Daar wordt iedereen nog steeds mee opgevoed.'

Hosman: 'Is dat nationalisme niet ook een vorm van onzekerheid? Lang niet overal in Polen is er welvaart, en veel Polen verdienen in het Westen hun geld. Maar ze willen niet langer worden gezien als sukkels die achterlopen.'

Van Duivenbode: 'Sinds de val van de Muur was de gedachte: Polen moet net zo worden als het Westen. Opeenvolgende liberale regeringen wilden er een westers land van maken. Nu is er een generatie die dat zat is en denkt: we hebben een eigen identiteit. Niet liberaal zoals Duitsland en Nederland, maar we zijn evenveel waard. We hebben onze katholieke en conservatieve waarden en willen die houden. Deze generatie heeft een ander bewustwordingsproces doorgemaakt dan die onder het communisme, is in een nieuwe realiteit opgegroeid en niet meer zo dankbaar voor de verkregen welvaart. Het slaat nu door naar conservatisme en nationalisme.'

Hosman: 'Dat gaat wel ten koste van anderen, zoals homoseksuelen. In de laatste aflevering zit een jonge rechter die een beslissing nam tegen de PiS-regering en nu de kans loopt te worden ontslagen. In de derde aflevering zit een Poolse arts die over de grens in Duitsland is gaan werken omdat in Polen abortus verboden is. Artsen in Polen durven het niet meer aan, en vrouwen nemen nu hun toevlucht tot ongediplomeerden. En als je ziet hoe het toegaat in de boswachtersschool in de tweede aflevering – die uniformen, het zingen, het onderwijs. Pfff.'

© VPRO

'Die uniformen, het zingen, het onderwijs. Pfff.'

Van Duivenbode: 'Zo’n burgemeestersfamilie is weliswaar heel gastvrij, saamhorig en gezellig, maar het is het soort “normaal” waar voor anderen geen plaats is en waar ik als buitenstaander en Europeaan niks mee kan. Het is niet zo dat je daar standpunten kunt uitwisselen of elkaar tegemoetkomen. Er is geen ruimte voor nuance en dat maakt het wel eng.'

Uit je boek begrijp ik dat Polen sterk hechten aan eigen huis en eigen grond.
Van Duivenbode: 'Een eigen huis betekent ook eigen familie, en zekerheid. Van een Poolse consulent in Rotterdam hoorde ik dat Polen die in Nederland op contractbasis werken een huis kopen en zich met foute hypotheken in de schulden steken. De druk is groot om aan familie in Polen te laten zien dat ze een huis hebben. Als je dat niet hebt, ben je eigenlijk een loser. Polen weten uit ervaring dat je niet van op de staat aankunt en dat je zelf iets permanents moet regelen.'

Durven de Polen onvrede over de regering te uiten?
Hosman: 'We waren bij een plattelandsvrouw die een abortus heeft ondergaan. Als dat in haar dorp bekend wordt heeft ze geen leven meer. Er is wel groeiend verzet, maar de PiS-regering heeft samen met de kerk de macht en tolereert geen afwijkende meningen. Ze willen ook geen vluchtelingen, want dat zijn meestal moslims. Er wordt gezwegen uit angst voor repercussies van de PiS-regering. De rechterlijke macht is niet onafhankelijk meer, maar de EU durft niet goed tegengas te geven, want Polen is voor het Westen een bufferstaat die je beter niet te hard aanpakt. In Kaliningrad, vlak boven Polen, staan Russische raketten opgesteld.'

De rechterlijke macht is niet onafhankelijk meer, maar de EU durft niet goed tegengas te geven

Van Duivenbode: 'Nu pas is er ook in Polen discussie over seksueel misbruik in de kerk. Er zijn wel groepen die het zwijgen proberen te doorbreken, als het over de geschiedenis gaat of vrouwenrechten, maar het blijft mondjesmaat. Stel dat straks de liberalen weer aan de macht komen, dan blijft alles diametraal tegenover elkaar staan. Beide kanten willen elkaar geen ruimte geven.'

Hosman: 'Het lijkt nu misschien allemaal kommer en kwel, maar we hebben ook veel interessante en leuke mensen ontmoet. Zoals de vrouw die de minnares van Dores grootvader is geweest en daar volstrekt open over praat. Polen is zeker niet eendimensionaal. We eindigen de serie met een Joodse vrouw die met haar dochter in Warschau een bibliotheekje heeft. Die dochter voelt zich niet veilig op straat; er is antisemitisme. Ze brengen ook boeken naar de gevangenis. "De enige plek waar gelezen wordt is de gevangenis, daar komen mensen tot bezinning," zegt ze. "Dat is de plek waar ik moet zijn." We hadden toen zoiets van: zij gaat Polen redden.’

In de eerste aflevering introduceer je je als ‘half-Pools’. Blijft dat zo, ook na deze serie?
Van Duivenbode: ‘Dat denk ik wel ja, ik voel die helft wel echt. Ik blijf Polen opzoeken, gewoon om er weer te zijn en te voelen hoe het daar is. Ik zal niet snel loskomen van Polen en dat hoeft voor mij ook niet.’