Eén ding is zeker: God woont in Polen en over de liefde is hij streng. Dore ontmoet de enige Poolse arts die openlijk over abortus durft te praten, reist naar Warschau om de jongen te spreken die woedend een anti-abortusbus heeft vernield en stuit op zijn leeftijdsgenoot, die dezelfde bus met foto’s van dode foetussen beplakt.

kijk nu op NPO Start

extra's bij deze aflevering

In deze derde aflevering duikt Dore in het moderne debat over abortus in Polen. Een heet hangijzer met sterke voor- en tegenstanders. De realiteit is: abortus is verboden. Met drie uitzonderingen op de regel.

Wanneer je zwanger raakt door incest of verkrachting, als je eigen leven in gevaar is of wanneer de foetus misvormd is, biedt Polen een mogelijkheid tot abortus. Anders ben je aangewezen op een reis naar een land waar dit wel legaal is, of op het krijgen van een kind dat je liever niet had gehad. In de jaren ’60 en ’70 was het omgekeerd. Toen kwamen vrouwen uit andere landen juist naar Polen, omdat het daar op aanvraag mogelijk was. Waarom is dat veranderd?

▾ lees verderop: abortus in Polen door de jaren heen

© Jacko van t Hof / VPRO
© Jacko van t Hof / VPRO

over deze aflevering

In Polen is abortus verboden. Ongewenst zwanger? Jammer dan.

door Maarten van Bracht, VPRO Gids

Nu zelfs de stevig katholieke Ieren hun strenge abortuswetgeving hebben versoepeld, resteert in Europa één enkel land – even afgezien van r.k.-ministaatjes als Vaticaanstad, Malta en Liechtenstein – waar het afdrijven van de ongeboren vrucht verboden is: Polen. 

(klik op 'open' om het artikel verder te lezen)

Geheel en al, tenzij als gevolg van verkrachting of als het om een foetus gaat die niet levensvatbaar is. Wie in Polen ongewenst zwanger raakt, is aangewezen op illegale abortus of een kliniek in Duitsland, Oostenrijk, Slowakije of Nederland. Tenzij ze toegeeft aan de massieve gewetensdruk uitgeoefend door de Kerk in alliantie met de staat, en probeert de verwachting als nog een blijde te laten zijn. 

De Poolse abortusarts Janusz Rudzinski, even over de grens werkzaam in het Duitse Prenzlau, schat het aantal abortussen op maximaal 150.000 per jaar, waarvan driekwart illegaal in Polen plaatsvindt. 

'Illegale abortussen worden uitgevoerd door ‘schoenmakers, naaisters, ambachtslui en verkoopsters’

Ze worden uitgevoerd door ‘schoenmakers, naaisters, ambachtslui en verkoopsters,’ vertelt hij niet zonder sarcasme aan Dore van Duivenbode in de derde aflering van Moja Polska! Illegale aborteurs in Polen rekenen minstens het drievoudige van het tarief (zo’n 500 euro) dat hij in Prenzlau hanteert. Rudzinski krijgt dagelijks tot zeventig oproepen uit Polen – zijn 06 staat op internet – en voert jaarlijks zo’n duizend abortussen uit. Vaak nemen zijn patiënten vooraf hun toevlucht tot een middel tegen maagzweren, met als bijwerking baarmoederkramp – en alle risico’s van dien.

Abortus is onbespreekbaar; de familie, het dorp mag het niet weten, vrouwen in nood staan er alleen voor en artsen in Polen verkopen nee uit vrees voor vervolging, laat staan dat ze de pil voorschrijven. Abortus is moord, zeggen de geheel uit mannen bestaande Kerk en PiS-regering eendrachtig, en ontzeggen daarmee de vrouw het zelfbeschikkingsrecht over het eigen lichaam. Op verschillende plekken informeert Dore van Duivenbode naar het taboe rond abortus en de rol van de Kerk. ‘Hypocriet,’ vat Rudzinski de heersende moraal samen.

Intiem op z'n Pools

Deze aflevering gaat ook over de liefde. En over de liefde praten (en zingen, kijk maar naar de liefdesliedjes onder dit blokje) de Polen graag. Maar wordt er ook net zo lief over seks gepraat?

In Polen wordt er op scholen geen seksuele voorlichting gegeven, maar 'voorbereiding op het familieleven'. Deze lessen zijn volgens de leer van Poolse paus Johannes Paulus II en worden vaak gegeven door priesters of andere vertegenwoordigers van de Katholieke kerk. In deze lessen ligt de nadruk op man-vrouwverdelingen binnen het gezin. Anticonceptiemiddelen en het gebruik ervan worden nauwelijks besproken - het condoom wordt nog weleens benoemd, maar vaak als iets negatiefs.

Het Ministerie van Onderwijs zet Poolse scholen onder druk om niet-gouvermentele groepen te weren in het klaslokaal. Maar daar trekt het Poolse model Anja Rubik zich niets van aan: in veertien video's (geüpload in oktober, 2017) op haar Youtubekanaal laat ze cartoons van genitaliën zien en bespreekt ze thema's als homorechten, masturbatie en SOA's.

Ook bracht ze het boek #sexedpl uit, met als doel om de Poolse jongeren meer bij te brengen over seks(ualiteit) en als tegenreactie op de voorlichting die de scholen geven. Haar video's zijn meer dan tien miljoen keer bekeken en haar boek is al 130 duizend keer verkocht. Rubik is ook zo brutaal geweest om duizend kopieen naar middelbare scholen te versturen. Die zijn alleen niet met een warm welkom in ontvangst genomen.

© sexedPL / VPRO

Anja Rubik in een van haar video's

© sexedPL / Youtube

1. Termote, Roeland. 'Poolse dokters in actie tegen beperkte toegang tot morningafterpil' in NRC, 23 augustus 2017.

2. Strzelecki, Marek. 'Supermodel Anja Rubik Takes On Catholic Poland With Sex Education Campaign' in BOF, 12 april 2019.

Taal van de liefde

Muziek spreekt de taal van de liefde. Zo zijn er ook in het Pools ontelbaar veel zoete liefdesliededjes geschreven. Hier is een Pools klassiekertje te horen uit 1937 van Eugeniusz Bodo.

Ik heb een date met haar om negen uur
En kan gewoon niet wachten om haar te zien
Ik zal de baas om een voorschot dubbeltje vragen

En breng haar een boeket bloemen
Dan de films, een café en een wandeling
Door de maanverlichte nacht

En we zullen gelukkig en vrolijk zijn
Tot middernacht nemen we afscheid
En ik zal haar opnieuw vragen
Om negen uur, zoals vandaag

Voor een lijstje met meer traditionele Poolse liefdesmuziek, klik hier.

© VPRO

Dore achter de schermen

Het was soms best ingewikkeld voor Dore en de researchers van Moja Polska! om over abortus te praten in Polen. Los van alle afwijzingen voor interviews, kan het ook nog knap lastig zijn om je eigen opvattingen opzij te zetten wanneer iemand wél met je in gesprek wil over zo’n omstreden onderwerp.

Dore: ‘In Warschau bestaat een groot ondergronds netwerk van vrouwen die elkaar helpen en doorverwijzen wanneer zij een abortus willen laten uitvoeren. Maar niemand wilde voor de camera praten, er is zo’n groot stigma. En het onherkenbaar maken van de vrouwen was ook geen optie. We dachten, als je iemands gezicht gaat blurren of bedekken met een zwart balkje, dan maak je het meteen iets crimineels. En dat is het nou juist niet, volgens ons dan…’

‘Gelukkig wilde Dawid, de eigenaar van de anti-abortusbus - die bus die volgeplakt is met foto’s van dode foetussen - wel met ons in gesprek. Van tevoren bespraken we met elkaar hoe we dat gingen aanpakken. We wilden niet met hem vanuit een Nederlands perspectief de discussie aangaan, zo van: abortus moet toch wel kunnen? Want dan wordt het alleen een twistgesprek. Dat is niet wat je wil doen.

© VPRO

'Ik denk dan eigenlijk: je bent niet goed bij je hoofd om dit hier op te hangen'

Je wil laten zien hoe iemand denkt en proberen te begrijpen waarom hij zo denkt. Terwijl vanbinnen, als je voor zo’n bus staat… Er ging echt een gevoel van walging door me heen. Ik denk dan eigenlijk: je bent niet goed bij je hoofd om dit hier op te hangen. Want het beeld klopt ook niet, de foetussen op die foto’s zijn heel groot, terwijl bij abortussen een foetus nog maar heel klein is.'

'Later bleek dat zijn vrouw zwanger was geweest van een kind dat snel na de geboorte zou overlijden. Toen hebben we maanden later toch maar besloten: we moeten haar ook spreken om zijn motieven te kunnen begrijpen. En je wil ook niet alleen de man horen praten over abortus, want zij heeft gewoon negen maanden met een kind in haar buik gelopen, terwijl ze meteen al wist dat het niks ging worden. En zij stond daar helemaal achter. Dat staat zo ver van mijn werkelijkheid af: Ik kan me totaal niet voorstellen dat je dat zou doen. Denk ik dan zo veel lichter over het leven, vroeg ik mij af?’

▾ meer verhalen van Dore? Luister verderop naar Dore die voorleest uit haar boek Mijn Poolse huis

© VPRO

abortus in Polen door de jaren heen

Het is nu misschien moeilijk voor te stellen, maar ooit was Polen vrij vooruitstrevend op het gebied van abortuswetgeving. In 1932 legaliseerde het land abortus als medische problemen de zwangerschap lastig zouden maken én als de oorzaak van de zwangerschap een criminele daad was. Polen was de eerste van Europa die de laatstgenoemde uitzondering maakte. In 1956, onder Communistische invloed, kwam er zelfs de optie tot abortus wanneer de vrouw in een ‘moeilijke leefsituatie’ verkeerde. Die regel werd steeds soepeler genomen en uiteindelijk werd abortus op aanvraag mogelijk. Ook voor buitenlandse vrouwen: de contactgegevens van Poolse artsen waren gemakkelijk te achterhalen en de kosten voor abortus waren laag.

Tot 1993. Het land liet het Communisme achter zich en daarmee de vrije regels uit dat tijdperk. De Katholieke kerk kreeg weer meer invloed in Polen. En een kerkelijke campagne tegen abortus startte, gesteund door Poolse Paus Johannes Paulus II. “Geen enkele omstandigheid, geen enkel doel, geen enkele wet ter wereld kan ooit een daad toelaatbaar maken die intrinsiek ontoelaatbaar is,” schreef de paus. “Opeisen van het recht op abortus, op kindermoord, op euthanasie of dit recht wettelijk erkennen betekent aan de menselijke vrijheid een perverse of ongelijke betekenis geven: die van absolute macht over de ander.” Zodoende werd een strenge abortuswet aangenomen, die tot op de dag van vandaag geldt in Polen.
Eentje die zelfs tot de strengste abortuswetgeving van de EU behoort.

(tekst loopt door onder afbeelding)

'In 1993 werd een kerkelijke campagne tegen abortus gestart'

© Jacko van t Hof / VPRO

Dore spreekt met Dawid in deze aflevering. Een felle tegenstander van abortus die vrouwen met foto’s van bebloede foetussen probeert af te schrikken. Hij is lid van de stichting Fundacja Pro, ‘Stichting voor het leven’. Dezelfde Stichting heeft het een paar jaar geleden nog spannender gemaakt voor vrouwen in Polen. In 2016 stapten stapten de anti-abortusactivisten van Fundacja Pro met zo’n 450 000 verzamelde handtekeningen naar het parlement. Met het voorstel om abortus alleen nog toe te staan als de vrouw zelf in gevaar is. Met die nieuwe wet zou de vrouw die toch abortus laat plegen, een celstraf van drie maanden tot vijf jaar kunnen verwachten.

‘'Vrijheid, gelijkheid, abortus’’

© Sławomir Kamiński / Agencja Gazeta

De 'Zwarte Vrijdag' protesten in Polen

© Jakub Hałun / Wikimedia

In reactie daarop bezetten duizenden vrouwen in het zwart gekleed en met zwarte paraplu's het centrum van Warschau. ‘’Vrijheid, gelijkheid, abortus’’, werd er over de straten gezongen. Die dag ging de boeken in als het Zwarte Vrijdag-protest. Het heeft PiS, die met een meerderheid in het parlement de wet in eerste lezing had aangenomen, uiteindelijk zodanig onder druk gezet dat maar 58 vertegenwoordigers voor hebben gestemd. Tegenover 352 tegen.

En dus blijft de situatie zoals die was toen in 1993 de anti-abortuswetgeving inging. Zo kunnen vrouwen die onder een van de drie uitzonderingen vallen in het Bilanski-ziekenhuis in Warschau op een abortus rekenen. Maar niet zonder uitzicht op de dode-foetusbus van Dawid.

de 'statistieken'

Volgens de overheidsstatistieken zijn er per jaar niet meer dan duizend abortussen in Polen - in werkelijkheid ligt dat aantal hoger.
De Poolse abortusarts werkzaam in Duitsland vertelt Dore dat er achter gesloten deuren toch veel abortussen worden uitgevoerd. Alleen wanneer dat door ‘ambachtslui’ gedaan wordt of via de maagzuurremmers die vrouwen nemen, gebeurt dat natuurlijk ongeregistreerd.

Hij schat het aantal illegale abortussen op driekwart van de in totaal 150 000 abortussen door Poolse vrouwen.

© VPRO
© VPRO

toevluchtsoord in Nederland

In Nederland mag je tot 24 weken zwangerschap nog kiezen voor abortus. Een laat moment in vergelijking met andere EU-landen. Daarom komen steeds meer vrouwen, waaronder een groot aantal Poolse, hierheen voor de ingreep.

Een organisatie die hen ondersteunt is Abortion Network Amsterdam (ANA). De medewerkers van ANA zorgen voor een dak boven het hoofd, vertalers, de juiste papieren die nodig zijn voor een abortus en helpen bij het maken van een afspraak in een bijpassende kliniek. ‘Soms rijden vrouwen uit Polen in één dag naar Nederland. Omdat ze niet meer dan een dag vrij krijgen van hun werk gaan ze dezelfde dag weer terug. Wij proberen ze dan zoveel mogelijk praktische steun te geven.’

© VPRO

1. Fakty. 'Zwarte Vrijdag demonstranten tegen poging Poolse abortuswet aan te scherpen' op Polennieuws.nl, maart 2018. 

2. Fakty. 'Poolse oppositiepartijen in beroering na abortus stemming' op Polennieuws.nl, januari 2018. 

3. Ylva Bergman. 'Sex - a political story' in RFSU's magazine Ottar, januari 2010. 

4. Marc Leijendekker. 'Paus: abortus en euthanasie leiden tot totalitarisme' in NRC, maart 1995. 

 5. Jenne Jan Holtland. 'Poolse regering: vijf jaar cel voor abortus' in de Volkskrant, september 2016.

6. z.a. 'Polen stemt met grote meerderheid tegen totaal verbod op abortus' in de Volkskrant, oktober 2016. 

Dore leest voor

In 2018 publiceerde Dore haar boek Mijn Poolse huis. Over haar familiehuis in Auschwitz, over oorlog en familieliefde. Elke week leest zij daaruit een nieuw stukje voor.
 

(klik op 'open' om mee te lezen met Dore)

'In de dorpskerk ben ik gedoopt. Het was mijn eerste bezoek aan Polen. Ik was drie maanden oud. Mijn moeder vertelde dat ze mij het doopsel wilde besparen. Eenmaal geëmigreerd ontdekte ze dat dopen geen vanzelfsprekendheid was. Zoals iedere zondag naar de kerk gaan in Nederland evenmin een vanzelfsprekendheid was. De doop werd geïnitieerd door babcia. Op een middag bakten de twee samen een appeltaart. Aan de keukentafel schilde mijn moeder de appels die ze in de tuin had geraapt. Babcia sneed de appels in achten. Zonder elkaar aan te kijken schilden en sneden moeder en dochter in een tempo alsof ze werden bedreigd door plunderende Tataren.'

'Mijn moeder somde haar argumenten tegen de doop op, mijn grootmoeder schoof de appels in een schaal. Mijn moeder verhief haar stem. Als babcia maar niet dacht dat zij haar kinderen zou indoctrineren met het geloof zoals dat in Polen gebeurde. De stemverheffing werd geschreeuw. Babcia husselde de appeltjes door elkaar. Ze strooide er suiker overheen en legde de appelschijfjes naast elkaar op het deeg, lepeltje-lepeltje. Mijn grootmoeder zette haar joker in: haar dochters emigratie. Hierop had mijn moeder geen antwoord, vertelde ze me. Je hoorde de vogels fluiten. Paardenhoeven kaatsten op de weg. Gebries. Mannenstemmen. Er werd hout gekapt. Babcia zette de taart in de oven.'

'Mijn doop werd onderdeel van een ruilhandel in babcia’s verzet tegen haar dochters emigratie. Het doopsel hield de belofte in dat we ooit op dezelfde plek zouden zijn. Wat tijdens ons leven niet lukte, werd uitgesteld voor daarna. Bovendien, wat zouden de buren er wel van denken als babcia een ongedoopt kleinkind de wereld in zou sturen?'

'Later leerde ik dat het sacrament van de doop voor eeuwig is. Ik kan met een deklaracja wystąpienia (declaratie van uittreding) uit het doopregister worden uitgeschreven. Hiervoor moet ik een bezoek aan de bisschop in Zuid-Polen brengen en daarbij drie kopieën van de declaratie, een kopie van mijn doopcertificaat en mijn paspoort tonen. De bisschop zal zijn hoofd schudden en onwillig mijn onvrede in het doopregister vermelden. Hoewel hij dit een schismatische misdaad vindt, is het water naar de zee dragen. De katholieke zee, waarin ik als drie maanden oude Poolse Nederlander werd ondergedompeld, is ad vitam, voor het leven. Bovendien heeft de dienstdoende secretaris in het dorp ongetwijfeld mijn naam verkeerd geschreven doordat in Polen voornamen aan verandering onderhevig zijn. Liefkozend noemde babcia mij Dorcik, Dorunia, Dorenko of Dorku. De meeste Polen houden het op Dora (alle Poolse meisjesnamen eindigen op een a). Duivenbode zal door de dienstdoende secretaris gemuteerd zijn tot iets onherkenbaars. ‘Dyfbót’ heb ik iemand eens zien noteren. De bisschop zou mijn declaratie van uittreding op formele gronden weigeren.'

→ klik hier om verder te lezen en luisteren naar Dore

© VPRO

meer Moja Polska meer