Balans opmaken

Hoe staat de aarde er nu voor? Dat is de vraag die Beagle elke aflevering stelde. We wisten natuurlijk al voor vertrek dat er grote zorg is over het klimaat, de oceanen en de regenwouden. En we wisten ook al dat de inheemse samenlevingen en culturen die Darwin ooit aantrof drastisch aangetast zijn door onze moderne beschaving.

Maar hoe erg is het? En nog belangrijker, wat kunnen we er nog aan doen? In deze laatste en extra lange aflevering ondernemen we de ultieme poging om een optelsom van al onze ervaringen te maken en daarmee een antwoord te formuleren op deze vragen.

Om al onze ervaringen in het perspectief van die ene grote vraag te stellen, hebben we de hulp ingeroepen van twee mensen:

Ten eerste van Johan Rockström, de man die weet wat het is om vragen op wereldniveau te stellen én te beantwoorden. Hij is directeur van het Stockholm Resilience Center, waar men het gewaagd heeft om samen met de top van de huidige wetenschap maar liefst negen 'planetary boundaries' - ofwel grenzen waarbinnen de mens nog kan opereren - te formuleren.

Grenzen die de mens niet zou moeten overschrijden omdat natuurlijke systemen dan kunnen omslaan in onleefbare situaties. Alleen CO2-uitstoot aanpakken is onvoldoende, want op deze aardbol hangt alles met alles samen, dus moet er een groots aanvalplan komen waarin ook cruciale factoren zoals het verlies van biodiversiteit en oceaanverzuring worden meegenomen. Rockström is heel helder in zijn analyse: 'What is necessary is a war time effort.'

Maar we zijn ook teruggekeerd naar een Nederlandse wetenschapper van wereldformaat die tijdens onze wereldreis samen met Sarah Darwin de Andes beklom, Robbert Dijkgraaf. Hij claimt dat noodzakelijke veranderingen alleen haalbaar zijn als er 'politiek leiderschap met visie' komt. Met andere woorden: we kunnen niet wachten tot de wetenschap alles zeker weet, we moeten nu handelen. De positieve bereidheid van het publiek om mee te werken aan niet minder dan de redding van de planeet heeft een groene Obama nodig.

De conclusies van Rockström en Dijkgraaf blijken naadloos aan te sluiten bij de ervaringen die we opdeden in Zuid-Amerika, waar we de smeltende gletsjers met eigen ogen zagen (zie foto onder), mensen zagen worstelen met watergebrek en steeds extremer wordende klimaatverschijnselen als El Niño, en diep het continent introkken om het regenwoud te kunnen vinden. Of met onze reizen door Australië, het uitgeputte continent, waar meren van de aardbodem verdwenen zijn, boeren gedwongen zijn ingenieuze oplossingen te verzinnen, of geheel uit te wijken naar technologisch vernuft.

We zagen oceanen vol met plastic deeltjes en voeren over waterwoestijnen zonder enige zichtbaar leven. En verlies aan biodiversiteit beperkt zich niet alleen tot het planten- en dierenrijk. We schudden de hand van de laatste volbloed Vuurlandse indiaan, ontmoetten Aboriginals die niets nalaten om aan te tonen dat ze eigenlijk Hollander zijn, moesten trotse slavennazaat in Brazilië vertellen dat hij genetisch gezien voor 40% Europees was.

En toch, we zijn niet pessimistisch teruggekeerd van onze reis om de wereld. Nog steeds is de planeet van een overdonderende schoonheid en rijkdom. En overal zijn mensen met passie bezig om dat zo te houden. Je kunt je afvragen of het erg is dat de fysieke verschillen tussen mensen langzaam verdwijnen, want zou daarmee ook niet langzamerhand racisme verdwijnen? Zou dat geen zegen zijn?

Wij, van de Beagle, erkennen de alarmfase waarin de planeet zich bevindt, leggen ons vertrouwen in de wetenschap, roepen leiders op hun verantwoordelijkheid te nemen. Maar uiteindelijk is het de schoonheid van de aarde zelf die wij hebben willen laten spreken.

Maar liefst 800.000 mensen keken zondagavond naar de slotuitzending van de Beagle. Na 35 weken werd de optelsom gemaakt van alle ervaringen van de reis, en antwoord gegeven op de vraag hoe het nu is gesteld met de aarde en wat we kunnen doen om natuurlijke systemen in evenwicht te houden.

De conclusie: alleen CO2-uitstoot aanpakken is onvoldoende. Op aarde hangt alles met alles samen, dus moet er een groots aanvalplan komen waarin ook andere cruciale factoren, zoals het verlies van biodiversiteit en oceaanverzuring, worden meegenomen.

Na de uitzending en in de Twittersessie na afloop met Redmond, Sarah en Dirk ontvingen we honderden enthousiaste reacties. Veel van jullie haken in op de oproep van Robbert Dijkgraaf dat noodzakelijke veranderingen alleen haalbaar zijn als er politiek leiderschap met visie komt. Met verbazing stelden jullie vast dat het milieu volledig ontbreekt op de verkiezingsagenda.

Dijkgraaf: 'Wat de wetenschap nu kan doen is zo goed mogelijk de mogelijke scenario's schetsen en één ding is duidelijk: dat er een aantal rampspoedscenario's bijzit en dat de kans daarop aanzienlijk is. En dus zullen politici al sneller actie moeten ondernemen. (…) Het is een soort 'wartime effort', maar die oorlog duurt langer dan een jaar of een paar jaar, je moet het echt vijftig jaar volhouden. (…) Dat betekent dat je het echt een plek moet geven als onderdeel van een verstandige politiek en van wat wereldburgerschap inhoudt. Je leeft op deze planeet, je bent daar een onderdeel van en je hebt er verantwoordelijkheid voor. En het is aan politici om dat keer op keer te blijven benadrukken.'

Vanwege de overweldigende hoeveelheid reacties op de laatste uitzending verspreidt de VPRO de dvd van de slotaflevering van de Beagle als een eigen Inconvenient Truth onder de lijsttrekkers voor de Tweede Kamerverkiezingen, met de oproep het milieu weer op de politieke agenda te plaatsen. De politiek moet niet wachten tot de wetenschap alles weet maar nu handelen.