In het kielzog van Darwin

Hans Fels is zojuist terug van een bezoek aan Groot-Brittannië, waar hij samen met eindredacteur Lex Runderkamp een bezoek heeft gebracht aan het National History Museum in Londen en het Darwin House in Kent. Research voor het ambitieuze Beagle-project.

Trots laat hij de fossielen zien, die hij in Engeland heeft gekocht, alsook de oude zeekaarten en de platen met talloze soorten torren en andere kriebelige beestjes. Om nog maar te zwijgen over de stapel dikke boeken over Charles Darwin en andere negentiende-eeuwse natuuronderzoekers. Fels – als regisseur/cameraman betrokken bij vele VPRO-producties, recentelijk In Europa – is de bedenker van het Beagle-plan, waarvoor een team van filmers, wetenschappers en anderen dezelfde zeetocht zal maken die Darwin van 1831 tot 1836 ondernam aan boord van de HMS Beagle.

Via televisie en internet zal uitvoerig verslag worden gedaan van deze reis, die vanaf komend najaar gaat plaatsvinden. Maar het plan al dateert al van midden jaren ’80. ‘Een van mijn inspiratiebronnen was de Franse arts Jean- Louis Étienne,’ aldus Fels. ‘Die had een schip had laten bouwen, l’Antartique, dat bedoeld was om overal ter wereld wetenschappelijk onderzoek te kunnen doen en de wetenschap te promoten. Étienne werd gedreven door een geweldige nieuwsgierigheid. Daar kon ik mij uitstekend mee identificeren.'

‘Toen ik de dagboeken van Darwin onder ogen kreeg, raakte ik zozeer gefascineerd dat ik het plan opvatte een reportage te maken over een reis in het kielzog van zijn schip, de HMS Beagle. Het was 1980 en Darwin had zijn reis van 1831 tot 1836 gemaakt, dus het project zou kunnen worden opgehangen aan de 150ste verjaardag ervan. Ik heb alles toen samen met producent Harry de Winter tot in detail uitgewerkt.’

Het plan strandde uiteindelijk op zowel technische als financiële gronden en belandde in de la met nooit uitgevoerde droomideeën, totdat hoofdredacteur VPRO Televisie Frank Wiering zich vorig jaar geïnteresseerd toonde. Inmiddels diende een nieuw Darwin-jubileum zich aan, namelijk de 200ste geboortedag van de geleerde en de 150ste verjaardag van zijn beroemde publicatie On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life, zoals de volledige titel luidt.

‘Eigenlijk is het project, waarvan de kosten op zo’n 12,5 miljoen euro zijn begroot, met een verbazingwekkende snelheid rondgekomen,’ constateert Fels. ‘Dat heeft deels te maken met het geweldige succes van In Europa en ook door het toenemende besef dat conceptueel televisie maken heel aantrekkelijk is.’

De 21ste-eeuwse ‘Beagle’ (de echte naam blijft Clipper Stad Amsterdam, want het herdopen van een schip brengt ongeluk) zal worden uitgerust met de modernste multimediale apparatuur, aldus Fels. ‘We krijgen op gyroscopen gemonteerde schotelantennes aan boord, die aan een satelliet worden gelinkt. We kunnen dus zenden vanaf het schip, waarop ook een volledige studio wordt ingericht. Het is ons plan om kleine, elkaar afwisselende teams van filmacademiestudenten aan boord te hebben, die dagelijks een Beagle-journaal verzorgen dat via onze website is te bekijken.’

Daarnaast wordt vanaf het schip wekelijks een thematische uitzending gemaakt. Die programma’s hebben zowel een historische als een actuele component. Fels: ‘De uitzendingen zullen dikwijls beginnen met een Darwin-journaal. Wat deed Darwin toen hij op deze plek was? Wat zag hij? In Brazilië zag hij bijvoorbeeld slavernij en maakte zich daar ernstige zorgen over, wat hem op een aanvaring met kapitein FitzRoy kwam te staan. Nadat we dat aan de orde hebben gesteld, gaan we kijken: wat is daar vandaag de dag nog van te zien? Dan kom je bijvoorbeeld uit op de genetische afkomst van de huidige bevolking, waarin de sporen van de slavernij nog volop aanwezig zijn.’

Fels wordt in zijn Hilversumse woning omringd door allerhande beeldjes, platen, kaarten, fossielen en andere voorwerpen die van een grote belangstelling voor met name de negentiende-eeuwse wetenschap en haar beoefenaren getuigt. Het is nog net geen rariteitenkabinet à la Boudewijn Büch, maar het geheel ademt duidelijk een nostalgische hartstocht.

‘Ik ben het op latere leeftijd ontzettend gaan betreuren dat ik geen wetenschapper ben geworden,’ bekent de programmamaker. ‘Ik wil in de programma’s onder meer duidelijk maken hoe ontzettend leuk wetenschap eigenlijk is. Daarnaast wil ik het ongelooflijke belang ervan illustreren.’

Wat Fels bijzonder in negentiende-eeuwse wetenschappers als Darwin aantrekt, is het feit dat zij nog geen pure specialisten waren, maar een zeer breed studieterrein hadden. ‘Zo konden ze ook tot grote, overkoepelende theorieën komen, zoals de evolutietheorie. Hedendaagse wetenschappers zijn geen generalisten, maar weten heel veel van een heel klein gebiedje. Gesprekken met deze mensen worden al gauw moeilijk.

'Ik heb ooit geschreven dat je met een zekere overdrijving Darwin de eerste ecoloog kunt noemen. Want hij heeft ons gewezen op het feit dat we niet aan de goden zijn overgeleverd, maar er alleen voor staan. Dat soorten verdwijnen en dat er dus iets kwetsbaars in de natuur zit. Dat vind ik een fascinerende en inspirerende gedachte, maar als je daar met sterk gespecialiseerde wetenschappers over gaat praten, slaat zo’n gesprek al snel dood.

'Vandaag de dag weten wij dat wij rentmeesters van deze aarde zijn. Dat besef hebben we te danken aan wetenschappers als Darwin, Wallace, Humboldt en Lyell: helden die het permanente van de creatie zijn gaan betwijfelen. Als de creatie niet onveranderlijk is, dan kan het dus ook fout gaan.’

(tekst gaat door onder kader)

Inmiddels is de eindredacteur van het Beagleproject, Lex Runderkamp, binnengekomen, met wie Fels veel heeft samengewerkt in zijn Diogenes-tijd. ‘Zodra duidelijk werd dat mijn voorstel zou worden uitgevoerd, stond voor mij vast dat Lex de eindredacteur moest worden.’

Waar Fels binnen de onderneming de rol van de geïnspireerde dromer heeft, is voor Runderkamp de taak van nuchtere doener weggelegd. Runderkamp: ‘Op dit moment zijn we in het stadium dat er een berg problemen ligt. Dat hoort erbij en dat is ook een van de leuke kanten van zo’n grote onderneming. Probeer bijvoorbeeld maar eens een vergunning te krijgen om ergens bij de Galápagoseilanden een tijd voor anker te gaan. Hans denkt onbekommerd in termen van: op een dag vinden we een schedel en die nemen we mee aan boord om hem daar door iemand te laten onderzoeken. Maar in de praktijk is dat natuurlijk hartstikke verboden. Dus zullen we zaken moeten gaan regelen met bevriende musea enzovoort, om te zorgen dat we bepaalde zaken aan boord kunnen krijgen.’

Fels, onverstoorbaar: ‘Ik ben van plan om een heleboel weckflessen mee te nemen, want ik wil zelf eigenlijk ook wel zo’n Beaglecollectie aanleggen.’

Beide programmamakers voorzien een voortdurende heen-en-weerbeweging tussen verleden en heden. Zo zijn ze van plan naar de plek in Zuid-Amerika te gaan waar Darwin zijn eerste grote fossiele vondst deed: de megatherium, een soort reusachtige luiaard. ‘Dat is een prachtige aangelegenheid er eens een paleontoloog bij te halen en die te laten vertellen,’ aldus Fels. ‘Zuid-Amerika is eigenlijk één groot knekelveld, waar de meest schitterende fossielen zijn te vinden. De hele geschiedenis van het dierenrijk op de wereld ligt daar zo’n beetje in de grond.’

Runderkamp: ‘Tegelijk kun je, als je die plekken als 21ste-eeuwer bezoekt, geconfronteerd worden met een Argentijnse delver die het zoveelste massagraf uit de vuile oorlog heeft gevonden. Een van de hoofddoelen van onze reis is: laten zien hoe allerlei mensen, van hoogleraren tot plaatselijke schoolmeesters met belangstelling voor het verleden of voor de natuur, bezig zijn te proberen onze wereld te begrijpen en daarvoor allerlei onderzoek verrichten. Ik zie scènes voor me waarbij we een Japanse of Chinese geleerde aan boord krijgen met wie we nauwelijks kunnen communiceren, en die telkens maar een netje overboord gooit en weer binnenhaalt. Pas als we via internet contact hebben met zijn universiteit in Japan of China krijgen we vertaald wat er gebeurt bij ons aan boord. Dat lijkt me schitterend.’

Fels en Runderkamp beschouwen internet als een van de cruciale elementen van het hele project. De Beagle-website wordt zo ingericht dat er zeer veel realtime-informatie over het schip en zijn omgeving afleesbaar is: de snelheid waarmee wordt gevaren, de temperatuur van het water, de windrichting en -snelheid, de routes van passerende trekvogels en walvissen, de dikte van de onzonlaag, enzovoort. Daartoe wordt het schip door het Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ) volgehangen met meetapparatuur.

Fels: ‘Over de onzonlaag gesproken: er is een hoogleraar microbiologie in Amsterdam die claimt oplossingen te weten voor het CO2-probleem. Daar kunnen hij of zijn studenten bij ons aan boord onderzoek naar verrichten. In principe kan elke wetenschapper, waar ook ter wereld, zich aanmelden om pakweg twee maanden aan boord van ons schip mee te varen. Dat is een unieke mogelijkheid.’

Ook het verloop van de wetenschappelijke onderzoekingen zal via de website kunnen worden gevolgd. Om de betrokkenheid van de internetbezoeker te vergroten, worden op het schip ongeveer acht vaste camera’s gemonteerd, waarvan de beelden via de computer kunnen worden bekeken. Er is zelfs het plan om ergens aan boord een lampje te installeren, dat bezoekers van de website vanachter hun computer aan en uit kunnen doen, bijvoorbeeld om de situatie aan boord beter te kunnen zien als het donker is.

Fels: ‘We moeten nog wel kijken hoe dat uitwerkt als straks 150.000 mensen met dat knopje gaan spelen. Dan gaat het lampje natuurlijk niet meer uit. Ons doel is de mensen thuis zoveel mogelijk het gevoel te geven dat ze meevaren. Vroeger als kind fantaseerde ik wel eens: als je nou in een bioscoop zit en daar heel groot het beeld projecteert van wat een kapitein op een schip ziet, en als je daar naast het beeld en het geluid nu ook nog de geuren aan zou kunnen toevoegen, zou het dan niet net zijn alsof je de reis zelf maakt? En dat je hem dus helemaal niet meer in werkelijkheid hoeft te maken? Ik denk dat dit project, dat echt langs de grenzen scheert van wat nu mogelijk is, daar heel dicht bij in de buurt komt.’

Tot hun opluchting ontdekten Fels en Runderkamp tijdens hun research aan het begin van het project, dat er niet elders ter wereld vergelijkbare plannen bestaan. Runderkamp: ‘Er zijn in het verleden verschillende mensen geweest die het kielzog van Darwin hebben gevolgd, onder meer een Duitser en een Italiaan. Daar zijn ook boekpublicaties uit voortgekomen, maar dat heeft uiteindelijk nooit geleid tot echt grootscheepse publiciteit. Maar de manier waarop wij het gaan aanpakken, met alle technologische en wetenschappelijke ondersteuning, dat is nog nooit gebeurd.'

'Ook de BBC gaat in het Darwinjaar niet een dergelijk project ondernemen. De serie wordt dan ook wereldwijd aangeboden aan andere televisiestations. Nu al merken we grote belangstelling van onder meer Zuid- Afrikaanse en Zuid-Amerikaanse stations die delen van de reis willen meepikken, namelijk als we langs hun kusten varen. Daarnaast werkt de VRT volledig mee: die zenden tegelijk uit met ons.’

Fels en Runderkamp zullen allebei gedurende de gehele reis, die 43 weken gaat duren, aan boord van de ‘Beagle’/Clipper Stad Amsterdam zijn. Die lange afwezigheid van huis schrikt hen niet af.

Fels: ‘Ik woon alleen en kan gewoon de deur achter mij dichttrekken. Gelukkig heb ik de mogelijkheid om mijn kinderen of dierbaren te laten overkomen, maar zelf voor een of meer weken uit het lopende project stappen wil ik niet. Ik geloof dat je het ritme niet kwijt mag raken. Als je ja zegt tegen zo’n project, moet je ook een kerel zijn en wegblijven.’

Runderkamp: ‘Bovendien valt de tijd dat je feitelijk aan boord van het schip bent op de hele reis nogal mee. Er zijn zeer veel plannen die zich op het vasteland gaan afspelen. Als ik onderweg tweemaal mijn vrouw laat overkomen, kun je elkaar om de drie maanden zien. Er zijn heel wat zeelui die hun gezin langer missen.’