werelderfGOED?

Deze zomer in de VPRO Gids: wekelijkse reisreportages over het effect van werelderfgoed en toerisme op Europese landen in crisis. Gemaakt door Hugo Hoes, Elja Looijestijn, Ilse van der Velden, Katja de Bruin, Maarten van Bracht en Jonathan Maas.

Leuk, zo’n porseleinen vaas uit de 5e eeuw en mooie, bijzondere vloermozaïek van voor Christus, maar wat doe je ermee als de bommen om je heen vliegen en het oorlog is? Dan ren je voor je leven en maak je je niet druk om je culturele erfgoed, toch?
Gelukkig is er een club als Unesco, beschermheer van wereldwijd cultureel erfgoed. Unesco zet zich in voor het veilig stellen van erfgoed, voor de reconstructie van verloren cultuur en de organisatie waarschuwt wanneer het ergens twee voor twaalf is. In Jordanië bijvoorbeeld hebben experts van Unesco recent Syrische museummedewerkers getraind om hen te laten zien hoe je erfgoed veilig stelt in een crisissituatie. Altijd samenwerkend met lokale mensen.

Befaamd is vooral de Werelderfgoedlijst. Een commissie van Unesco beslist jaarlijks over nieuwkomers op de lijst, maar ook over erfgoed dat in gevaar is of mogelijk van de lijst afgehaald moet worden. Dat laatste gebeurt wanneer er onvoldoende onderhoud en bescherming plaatsvindt, waardoor een locatie onder druk komt te staan - een taak van nationale of lokale overheden zelf, niet van Unesco, dat is vooral een netwerkorganisatie, geen uitvoeringsinstantie. Een voorbeeld hiervan is de Elbe-vallei van het Duitse Dresden. Het aangezicht van de vallei en de stad is volgens Unesco teveel veranderd door de aanleg van een brug. Die moest er van lokale autoriteiten komen om de verkeersproblematiek van de stad tegen te gaan.

Vorige maand nog kwamen delegaties van 21 Unesco-landen in Cambodja bijeen. Unesco Werelderfgoed heeft 190 lidstaten; ieder land mag twee nominaties voordragen. Prestigieus, zo’n plek op de lijst - wie wil er niet een positie tussen de Amsterdamse grachtengordel en de Akropolis van Athene? Het lokt mogelijk het nodige toerisme uit - een van de voordelen. Toch garandeert een plek op de lijst niet automatisch 'erfgoedtoerisme’, zo blijkt uit onderzoek. Evident nadeel van benoeming tot werelderfgoed is dat het verplichtingen schept waar het gaat om beheer en het kan toekomstige economische activiteiten bemoeilijken; een van de redenen waarom lokale overheden niet altijd staan te springen om een nominatie. Vooral landen waar de regelgeving niet zo sterk is en het toerisme exponentieel groeit, zoals in de BRIC-landen. Maar ook in Nederland zijn lokale overheden terughoudend, vanwege de regelgeving die (bouw)plannen kan dwarsbomen. 

Mag je dan niets meer veranderen aan een werelderfgoed locatie?
'We zijn niet tegen economische ontwikkeling', onderstreept Unesco-voorlichter Martijn van Eck. Maar autoriteiten gaan bij de voordracht van werelderfgoed verplichtingen aan wat betreft het beheer en de bescherming van hun cultureel en natuurlijk erfgoed (de Waddenzee bijvoorbeeld) , die moeten ze natuurlijk wel nakomen. Landen rapporteren elke zes jaar aan Unesco over de staat van het erfgoed en of deze verplichtingen worden nageleefd; gaat het niet goed, dan kan het betreffende gebouw verschuiven naar de lijst van bedreigd erfgoed. Om te zorgen dat erfgoed niet wordt ingebouwd of uit zicht raakt door nieuwbouw, moedigt Unesco het instellen van een bufferzone aan waarbinnen niet gebouwd mag worden. Zo speelt Unesco, tegen de waan van de dag in, een niet mis te verstane rol bij het behoud van het aanzicht van een stad, monument of landschap.

Maar een oorlog kan Unesco niet voorkomen en als Boeddha’s van Bamyan doelbewust worden vernietigd is het te laat. Jammer, dikke pech. Of niet? Unesco ondersteunt ook experts die betrokken zijn bij de reconstructie van verloren cultureel erfgoed. Zo zijn deskundigen nu bezig om van de brokstukken van de opgeblazen Boeddhabeelden in Afghanistan een reconstructie te maken. ‘Ook is er momenteel een Unesco missie gaande in Timboektoe’, weet Unesco beleidsmedewerker cultuur Koosje Spitz, ‘om in samenwerking met plaatselijke autoriteiten en religieuze leiders te inventariseren wat er stuk is en wat er is verdwenen na de aanvallen door Islamitische rebellen op onder meer zeldzame graftombes. Unesco werkt in conflictgebieden grotendeels onder de radar en is daarbij afhankelijk van de lokale bevolking die erfgoed probeert te redden. We zoeken samenwerking met andere organisaties, zoals in dit geval het Nederlandse Prins Claus Fonds dat ook actief is in Mali bij de bescherming van historische manuscripten’. Dit moest in het geheim gebeuren met beperkte middelen. Op pakezeltjes geladen en in kofferbakken van auto’s.’