deel 2: thingvellir, ijsland

Naar een geiser kijken is zenuwenwerk. De Strokkur spuit grofweg elke tien minuten, maar wanneer precies is nooit zeker. Met camera, telefoon of iPad in de aanslag turen tientallen toeristen in dure winddichte jacks gespannen naar het borrelende gat. Ineens, net als de aandacht verslapt, komt een grote blauwe bel omhoog, die verandert in een sissende waterstraal en tientallen meters de lucht in schiet. Monden vallen open, camera’s klikken. Een seconde later is het weer voorbij en begint het wachten opnieuw.
Wij stappen gedwee de touringcar weer in om de Golden Circle te voltooien. Deze route voert in één dag langs de belangrijkste bezienswaardigheden in de omgeving van IJslands hoofdstad Reykjavik. Naast het spuitende hete water van Geysir, de woeste waterval Gullfoss en de idyllische kerk van Skálholt hoort ook een bezoek aan nationaal park Þingvellir daarbij. Twee tektonische platen drijven hier elk jaar een paar millimeter uit elkaar. Dat maakt het een woeste vlakte vol scheuren, aan de rand van een kristalhelder meer. Þingvellir is sinds 2004 onderdeel van het Unesco werelderfgoed. Op deze centraal gelegen plek kwamen in het jaar 930 voor het eerst de regionale leiders van IJsland bijeen om wetten vast te leggen en recht te spreken. Een indrukwekkende kloof biedt beschutting en een goede akoestiek voor het voordragen van de wet. Net als wij nu verzamelden de IJslanders zich in juni, als de sneeuw gesmolten is en de zon de hele nacht niet onder gaat. Men kampeerde een paar weken in hutjes van turf en tenten. Naast het formele gedeelte werd er handel gedreven, huwelijken gesloten en nieuwtjes uitgewisseld. De trotse IJslanders kunnen zo weer een record aan hun lijst (met daarop ook het vreedzaamste land ter wereld en de noordelijkste hoofdstad) toevoegen: de oudste democratie ter wereld.
Þingvellir is ook de locatie van een recentere mijlpaal in de geschiedenis: de Grote Verkeersopstopping van 2000. Toen organiseerde de regering een festival om duizend jaar christendom te vieren. Toevallig was het die dag 25 graden en zonnig, een unicum in het land van gure wind en grijze wolken. Veel meer mensen dan verwacht besloten de festiviteiten in het park bij te wonen, wat leidde tot een lange file op de smalle toegangswegen. Het blijft een veelbesproken evenement in het dunbevolkte land.

Crash
Toerisme in IJsland is de afgelopen jaren explosief toegenomen. Er komen nu twee keer zoveel toeristen als tien jaar geleden. Ten opzichte van vorig jaar is het aantal toeristen in 2013 al met 45,5 procent gegroeid. ‘We verwachten dit jaar 900.000 toeristen, drie keer zoveel als het aantal inwoners,’ vertelt Dora, die haar werkzaamheden als gids afwisselt met vertalen, op de parkeerplaats. ‘Eerst kwamen ze vooral in de zomer, maar nu ook steeds meer ’s winters, om het noorderlicht te zien.’ Zelfs Dora lijkt er een beetje moe van te worden. ‘In het centrum van Reyjavik hoor je alleen nog maar buitenlandse talen.’
IJsland is dan ook veel goedkoper geworden, sinds de ingrijpendste gebeurtenis uit de recente geschiedenis: de meedogenloze financiële crash. In 2008 werd duidelijk dat IJslandse banken jarenlang op te grote voet hadden geleefd en schulden hadden gemaakt die ze niet meer terug konden betalen. Onder meer de Nederlandse Icesave-tegoeden konden niet meer worden gegarandeerd. De regering probeerde de problemen op te lossen door de banken te nationaliseren. Elke IJslander weet nog waar hij was toen de toenmalige premier Geir Haarde de toespraak op televisie hield waarin hij benadrukte dat dit echt noodzakelijk was. Hij besloot met de verzuchting: ‘God zegene IJsland.’ De nauwelijks religieuze IJslanders begrepen dat als de eerste minister een hogere macht moest aanroepen, het dan wel heel ernstig moest zijn.
Isold Uggadottir maakte over de verwarrende crisistijd de film Revolution Reykjavik. De prijswinnende korte speelfilm gaat over een nette dame die haar baan bij een bank verliest, maar dat niet wil accepteren, waardoor ze steeds dieper in de problemen raakt. We hebben afgesproken in een cafeetje vol retromeubels met uitzicht op de haven. De filmmaakster verschijnt op een knaloranje fiets. Net als veel IJslanders heeft ze felblauwe ogen en donker haar, wat ze toeschrijft aan de genen van de Keltische monniken die de eerste bewoners van het eiland waren.
Ik geef complimenten over de strakke organisatie van mijn bustour. Dat verbaast Isold een beetje. ‘Een bekende uitdrukking van ons is Þeta reddast, wat zoveel betekent als “het zal wel goed komen”. Die houding komt volgens mij van onze avontuurlijke voorvaders. Maar dat laconieke heeft ons voor de crisis ook in de problemen gebracht. We dachten dat we overal mee weg konden komen, maar dat was dus niet zo.’ Ten tijde van de crisis studeerde ze in New York. ‘Toen ik daar net kwam wonen, stond de IJslandse kroon belachelijk hoog. Als mijn vrienden langskwamen, shopten ze zich helemaal suf. Als Amerikanen vroegen hoe dat kon, zeiden we trots: “We hebben gewoon een heel sterke munt.” Dat geloofde ik toen ook, maar we leefden in een zeepbel. Langzaam maar zeker begon de kroon te dalen. In 2010 begon ik aan een masteropleiding voor regisseur. Op dat moment was de kroon nauwelijks meer wat waard. De crisis liep als een rode draad door mijn studie, dus het was duidelijk dat mijn afstudeerfilm daarover moest gaan.’

Vuilniszak
Ook het online democratische platform citizens.is is een direct resultaat van de crisis. Het is opgericht door ondernemers Gunnar Grímsson en Róbert Viðar Bjarnason. We ontmoeten Róbert in het drukbezochte café Paris op het Austurvöllurplein, sinds 1844 ook de locatie van de Alþing. De toeristen op het terras genieten van de voorzichtige zonnestralen die door het wolkendek priemen. Bjarnason is een van de eerste internetondernemers van IJsland. ‘De crisis was echt eng,’ vertelt hij. ‘Mijn grootvader ging met een vuilniszak naar de bank om zijn spaargeld op te halen, maar hij kreeg het niet mee. De pinautomaten waren leeg. We wisten niet hoe lang de voedselvoorraden toereikend zouden zijn. Er was geen vertrouwen meer in de politiek, en dat vertrouwen is nog niet hersteld. Maar burgers moeten wel betrokken zijn bij politiek, want hoewel democratie misschien niet perfect is, is het wel de minst schadelijke vorm van regering. Dus we moeten doen wat we kunnen om het te laten werken.’
Op de site Beter Reykjavik, onderdeel van citizens.is, kunnen burgers ideeën opperen voor de stad. Andere gebruikers kunnen deze bediscussiëren en beoordelen. Elke maand neemt het gemeentebestuur de ideeën met de meeste stemmen als basis voor nieuwe besluiten. Deelnemers krijgen per e-mail te horen wat er met hun idee gebeurd is. ‘We willen meer invloed voor burgers, en niet alleen in verkiezingstijd,’ zegt Róbert. ‘We zijn ervan overtuigd dat de toekomst van democratie online is. De makkelijkste manier om burgers te bereiken is via internet. En dankzij de hoge internetpenetratie van IJsland is dit een goede proeftuin.’
Beter Reykjavik werd omarmd door burgemeester Jón Gnarr, die in 2010 verkozen werd. Deze voormalig psychiatrisch patiënt, punkrocker en cabaretier begon zijn campagne als uit de hand gelopen grap. Zo beloofde hij dat elke zwembadbezoeker gratis handdoeken zou krijgen en dat hij geen coalitie zou vormen met mensen die zijn lievelingsserie The Wire niet hadden gezien. De kiezers, die traditionele politiek meer dan zat waren, zagen wel wat in zijn wilde ideeën. En hoewel hij zich op de gay pride uitbundig als travestiet verkleedde en bij de nationale verkiezingen ging stemmen als Obi-Wan Kenobi uit Star wars, kwijt hij zich zeer serieus van zijn taak.
Via Beter Reykjavik zijn al veel ideeën van burgers in gebruik genomen, vertelt Róbert. ‘Dankzij de burgers is de hoofdstraat in het centrum autovrij gemaakt. Een meisje van negen heeft ervoor gezorgd dat schoolkinderen meer excursies maken. En er zijn maatregelen genomen om te zorgen dat er geen daklozen meer dood kunnen vriezen op straat.’

Vlaggetje
Dat klinkt allemaal geweldig, maar de IJslandse revolutie voltrekt zich niet daadwerkelijk zo rimpelloos als het Þingvellir-meer. Tweederde van de bevolking stemde bij een referendum voor de nieuwe grondwet. Maar de oppositie in het parlement wist het proces net zo lang te vertragen tot er weer nieuwe verkiezingen waren en de wet niet van kracht kon worden.
Bij die nieuwe verkiezingen, dit voorjaar, bleek dat toch niet iedereen tevreden was met de nieuw waaiende wind. De linkse partij van premier Jóhanna Sigurðardóttir – in 2009 de eerste openlijk homoseksuele regeringsleider ter wereld – werd gedecimeerd en de partijen die ten tijde van de crisis aan de macht waren, kwamen terug in het zadel.
17 juni is een grote dag: nationale muziektrots Sigur Rós brengt een nieuw album uit, en IJsland viert onafhankelijkheidsdag. Terwijl de meeste mensen hun roes uitslapen van de nacht ervoor, waarbij de hemel geen moment donker werd, zijn een paar honderd geïnteresseerden komen opdagen bij de officiële ceremonie voor de Alþing. Die bestaat uit het leggen van een krans bij het standbeeld van vader des vaderlands Jón Sigurdsson, traditionele liederen gezongen door frisse jonge meiden in klederdracht en een speech van de premier. Voor het eerst is er politie op straat te zien. De gloednieuwe premier Sigmundur Davíð Gunnlaugsson, met zijn 38 jaar het jongste verkozen staatshoofd ter wereld, steekt plechtig een lang verhaal af.
Een prachtige speech, vindt Anna, een gedrongen vrouw met kortgeknipt grijs haar en een IJslands vlaggetje in haar hand. ‘Het ging over de vele tegenslagen die IJsland in de geschiedenis heeft weten te overwinnen, en dat we, als we samenwerken, ook deze moeilijke periode te boven komen.’ Anna heeft met overtuiging op zijn Progressieve Partij gestemd. ‘De vorige regering was waardeloos. Ze waren heel negatief en overal tegen. Het grootste probleem waar we nu mee kampen, is jeugdwerkloosheid. Ik denk dat de nieuwe regering het land er bovenop gaan helpen. Sigmundur Davíð geeft de bevolking tenminste hoop.’
Maar Freydís denkt daar heel anders over. Tijdens de speech kijkt zij op haar mobieltje en stift haar lippen. ‘Ik vind het niet zo’n goed verhaal, het zat vol clichés. Deze politicus bevalt me niet. Maar dat kan ik hier misschien beter niet te hard zeggen,’ zegt ze terwijl ze wat nerveus om zich heen kijkt. Maar iedereen concentreert zich op het gedicht dat een oud-songfestivaldeelneemster vol passie aan het voordragen is.