VOICE OVER VOLKAN: Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie, de WHO, is depressie de grootste veroorzaker van gezondheidsproblemen. Wereldwijd zijn er zo’n 322 miljoen mensen met een depressie. En al jarenlang denken mensen dat verschillende harddrugs zouden kunnen helpen bij mentale problemen. Waarom is er dan nog geen medicijn? Hoe komt het dat onderzoek naar deze harddrugs zo moeilijk lijkt te zijn?

GABRIEL JACOBS (psychiater en klinisch farmacoloog): Er moet eerst een opiumontheffing worden aangevraagd voor deze stoffen. En dat gebeurt bij het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, het VWS.

VOICE OVER VOLKAN: Dit is Gabriel Jacobs, hij is onderzoeker bij het Centre For Human Drug Research. Zij houden zich bezig met geneesmiddelenonderzoek. Gabriel onderzoekt bijvoorbeeld de effecten van ketamine op het brein. Maar kan dat zomaar? Kun je zomaar wetenschappelijk onderzoek kan doen naar harddrugs?

GABRIEL JACOBS: Nee, dat is niet mogelijk. Onderzoek naar harddrugs, en dus stoffen die op de opiatenlijst staan zoals bijvoorbeeld mdma, psilocybine en LSD, die vallen allemaal primair onder de wet medisch wetenschappelijk onderzoek met mensen, oftewel de wmo, en dat betekent dat er een onderzoeksprotocol moet worden goedgekeurd door een medisch-ethische toetsingscommissie voordat het onderzoek kan plaatsvinden met deze stoffen.

VOLKAN: Is de procedure om toestemming te krijgen moeizamer dan bij andere onderzoeken naar stoffen die niet op de opiatenlijst staan?

GABRIEL JACOBS: Ja, omdat het onderzoeksprotocol met middelen op de opiatenlijst ingediend wordt bij METC (de Medische Ethische Toetsingscommissie), maar daarvoor moet de onderzoeker aantonen dat een opiumontheffing is aangevraagd voor het doel van het onderzoek en voor het specifieke stofje. De beoordeling van die ontheffing bestaat onder andere uit de inspectie van de onderzoekers in spe.

VOICE OVER VOLKAN: Je hebt dus als onderzoeker een opiumontheffing nodig om met harddrugs te mogen werken. Ik spreek met een andere onderzoeker die de werking van verschillende soorten harddrugs zoals LSD, mdma en cocaïne onderzoekt: hoogleraar psychofarmacologie Jan Ramaekers van de Maastricht University. Ook Jan moet zich houden aan de regels om met harddrugs te mogen werken. Zo vertelt Jan dat je de drugs niet zomaar op straat kan kopen. 

JAN RAMAEKERS: Ja, als ik het hier op de straat zou kopen dan zou het ontzettend eenvoudig en goedkoop zijn. Maar dat kan niet. Ik moet voldoen aan procedures en kwaliteitscontroles. Dat betekent ook dat het ministerie bij je op visite komt en kijkt naar de faciliteiten die je hebt, naar de plaats waar de middelen worden opgeslagen. Dat is een van die dingen. Dat is op zichzelf niet moeilijk maar vereist wel tijd om te voldoen aan al die administratieve voorwaarden die worden gesteld.

VOICE OVER VOLKAN: Een van de regels van het ministerie is dat de harddrugs bewaard moeten worden in een kluis. Jan neemt me mee.

JAN RAMAEKERS (Professor in Psychofarmacologie): Dit is een.. ja hoe zal ik het noemen, een soort gevangenisdeur wellicht met wel nog wat luchtopeningen zodat je niet helemaal stikt als je hier zou worden opgesloten.

VOLKAN: Maar je hebt wel een sleutel nodig om deze kamer binnen te komen?

JAN RAMAEKERS: Ja, je hebt wel een sleutel nodig. Hier hebben we overigens allemaal koelingen staan. Dat zijn allemaal vriezers van -20. Hier slaan we in principe ook monsters in op, speekselmonsters en bloedmonsters en dergelijke, die we verzamelen tijdens deze studies.

VOLKAN: En daar ligt niet de drugs in, want die ligt hier in de kluis?

JAN RAMAEKERS: Ja, die ligt hier.

VOLKAN: En ik zie twee kluizen. Ik zal even de andere kant op, want u toetst de code in.

VOLKAN: Moeten we de deur open laten achter ons? Straks komt er iemand en die gaat ervandoor met de drugs?

VOLKAN: Ah, de deur is dicht.

JAN RAMAEKERS: De deur is dicht. En dan hebben we hier bijvoorbeeld de mdma. Die zit hierin. Dat zijn capsules. In iedere capsule zit ongeveer 75 mg mdma, en dat is een beetje de standaarddosering waar wij mee werken in het laboratorium.

VOLKAN: Wat hebben jullie er nog meer in zitten? Ook placebocapsules zie ik.

JAN RAMAEKERS: We hebben ook placebo capsules. Die zien er eigenlijk precies hetzelfde uit. Hier hebben we nog, ook interessant, cocaïne capsules.

VOLKAN: Cocaïne capsules!

JAN RAMAEKERS: Je kunt het verschil er niet aan af zien. Ook dit zijn witte capsules. Je moet het heel erg goed geschieden houden, en in de juiste verzameldoosjes

VOICE OVER VOLKAN: Een geruststellend idee, om de harddrugs veilig en gestickerd in een kluis opgeborgen te zien. Hoe anders is dat met een dealer die bij zijn klanten langskomt en de harddrugs uit z’n scooterhelm tovert…

De dealer verkoopt zijn drugs aan klanten die het vervolgens om uiteenlopende redenen gebruiken. De harddrugs van wetenschappers hebben een ander doel: uitzoeken wat de nuttige werking ervan is.

Leuk zo’n kluis, maar wat leveren die onderzoeken nou op? Ik spreek met hoogleraar psychiatrie Robert Schoevers van de Rijksuniversiteit Groningen. Hij doet op dit moment het enige grote wetenschappelijke onderzoek in Nederland naar de partydrug ketamine als antidepressivum. Hij doet dat onder 128 mensen met een langdurige ernstige depressie. Ik vraag hem waarom hij zo’n heftige partydrug als ketamine – waarvan je in een K-hole kan raken, een bijna doodervaring - wil testen als antidepressivum?  

ROBERT SCHOEVERS: Daar zijn een aantal dingen over te zeggen. De eerste studies in de literatuur die gaven ketamine intraveneus, en in het partycircuit wil je ook in een keer een flinke dosis. En wij zijn gaan experimenteren met hoe zou het gaan als je en lagere dosis gebruikt, die je ook wat langer kan blijven gebruiken. Dus dan is het niet eenmalig een heel heftig effect, maar gedurende weken, een milder effect.

VOLKAN: En we kennen bij deze stof de zeer ernstige bijwerkingen. Je kunt er bijvoorbeeld van in een K-hole van raken. Met al deze negatieve bijwerkingen, waarom zouden we mensen moeten blootstellen aan dit stofje?

ROBERT SCHOEVERS: Ik denk als je kijkt naar lijdensdruk, dan is een ernstige depressie, is zoiets als kanker. Je leven wordt er korter van. Je bent niet of nauwelijks in staat om sociaal te kunnen functioneren. Je werkt niet. Je relaties kunnen daar heel erg op stuk lopen. Het is een hel. En niks doen is dus niet altijd een optie. Dat is de ene kant. De andere kant is, want u stelt dat nou zo’n beetje van die K-hole, en er zijn mij geen studies bekend waarin ketamine netjes, in een verantwoorde dosering is gegeven dan wel opgebouwd, waarin patiënten met een ernstige depressie in een K-hole terecht zijn gekomen.

VOICE OVER VOLKAN: Daarom besluit Robert om de mensen waarbij de ketamine werkte, het toch aan te bieden. Ze noemen dat off label voorschrijven. Dat is fase twee van zijn onderzoek. Hij moet wel, want de partydrug ketamine is niet geregistreerd als antidepressivum. Ook Jan Ramaekers doet in Maastricht onderzoek naar de andere positieve invloeden. In zijn geval gaat het niet om de medicinale werking van harddrugs, maar de invloed van microdoses lsd op creativiteit. Net als de ketamine van Robert  bestaan de stofjes waar Jan mee experimenteert al meer dan 30 jaar. Hoe kan het toch dat we nu pas onderzoek doen naar de mogelijke nuttige werking van harddrugs? Volgens Jan hangt er een negatief stigma rond harddrugs…

JAN RAMAKERS: Er zijn natuurlijk ook gevaren gekoppeld aan deze middelen, en die zijn de afgelopen twintig a dertig jaar heel sterk benadruk zonder rekenschap te geven van eventuele positieve effecten die er ook van uit gaan.

VOICE OVER VOLKAN: Het stigma waar Jan het over heeft wordt bevestigd en uitgelegd door Eddie Jacobs. Hij werkt voor de Beckley Foundation. Zij lobbyen voor wetenschappelijk naar de positieve effecten van harddrugs. Hij ziet tot nu toe weinig robuust wetenschappelijk onderzoek en legt me uit hoe dat zo ontstaan is.

EDDIE JACOBS (Wetenschappelijk assistant, Beckley Foundation): The reason why we don't see, why there haven't been any robust scientific studies on psychedelics is just because those studies that happened in the 50s and 60s, they don't really come up to scientific standards that we hold today. And that is not just for studies with psychedelics, that is for all scientific studies. Everything changed in 1971.

VOICE OVER VOLKAN: In 1971 besluiten de Verenigde Naties dat de meeste psychedelische drugs verboden moesten worden. Bijna alle landen in de wereld hebben dat verbod overgenomen. In Nederland noemen we dat nu de opiumlijst 1.  

EDDIE JACOBS: This places psychedelics in what is called Schedule 1 which is effectively declaring them to be a serious risk to public health with no recognized medical benefit and of a high risk of addiction.

VOICE OVER VOLKAN: Vanaf dat moment staan de drugs bekend als gevaarlijk en de medicinale werking ontbreekt. Jarenlang is dat de status rondom harddrugs geweest. Beckley probeert dit te veranderen door kleine wetenschappelijke onderzoeken te financieren. Zo hopen ze positieve effecten van harddrugs te bewijzen. Een van die effecten is het verminderen van depressieve klachten. Eddie vertelt me erover.

EDDIE JACOBS: We brought in 20 patients. All of them had failed in two types of psychotherapy, and at least two types of pharmacology. They had two sessions with psilocybin. One week later, sixty seven percent were depression free. They didn't get just a little bit better. They got so much better. They didn't quality as being depressed anymore.

VOLKAN: When was that?

EDDIE JACOBS: This was 2016

VOICE OVER VOLKAN: Dit is ook wat ik zie. Dat er de afgelopen tien jaar kleine onderzoeken, met 10 of 20 proefpersonen, worden uitgevoerd. En dat is niet genoeg om zo’n partydrug, als medicijn op de markt te brengen.

Terug naar Robert Schoevers, de enige die robuust onderzoek doet naar de medicinale werking van een harddrug in Nederland.  

ROBERT SCHOEVERS: Er zijn goede aanwijzingen dat een aantal psychedelica gunstige effecten kunnen hebben onder andere op ernstige depressie.

VOLKAN: Waarom gebeurt het nu pas? Waarom bent u de enige die heir onderzoek naar doet en is dit niet tien of twintig jaar geleden al uitgevoerd?

ROBERT SCHOEVERS: Omdat die aanwijzingen redelijk recent zijn, en omdat het ook een hele tijd duurt tussen het moment ‘he, moeten we dit niet verder gaan bekijken’, en het moment dat je een complete studie hebt lopen

VOICE OVER VOLKAN: Dat is Nederland, maar in de Verenigde Staten zijn ze al een stuk verder. Het farmaceutisch bedrijf Johnson & Johnson staat op het punt toestemming te krijgen om een neusspray met ketamine op de markt te brengen als antidepressivum. Hoe komt dat de ketamine, die wij als partydrug zien, in Amerika op het punt staat om als medicijn goedgekeurd te worden?

Nou, daar kwam ik twee dagen geleden. Ketamine staat helemaal niet op lijst 1 van de Opiumwet, maar in de Geneesmiddelenwet. Je hoeft geen opiumontheffing aan te vragen. En dat maakt het onderzoeken ervan ook makkelijker. Dat betekent niet dat je het mag verhandelen of maken, maar dat het wel als medicijn kan worden gebruikt. Dat is ook waarschijnlijk waarom ketamine straks als eerste harddrug als antidepressivum op de markt wordt gebracht. Daarnaast lijkt de lobby en de eerste kleine onderzoekjes hun vruchten af te werpen. Ramaekers herkent dit ook.  

JAN RAMAEKERS: Het was wachten op een verandering in de mindset, ook van wetenschappers om daar iets meer ondersteuning voor te krijgen. En het lijkt erop dat die verandering in miniset nu al heeft plaatsgevonden.

VOICE OVER VOLKAN: En dat zien we zelfs met middelen die wel op lijst 1 van de Opiumwet staan. Deze zomer gaat er een derde fase in van een ander groot onderzoek waar MDMA, beter bekend als de partydrug XTC, veteranen gaat helpen om van hun posttraumatische stressstoornis af te komen. Als dit slaagt, dan kan ook MDMA als medicijn de markt veroveren. Wat inhoudt dat straks je psychiater MDMA kan voorschrijven.

Na al die jaren krijgt de wetenschap nu meer en meer grip op de positieve effecten van harddrugs, niet door kleinschalig onderzoek, maar door robuust onderzoek te doen. We gaan van een tijd van anekdotes naar een tijd van goed onderbouwde feiten.

Ik vraag me af of patiënten, politiek en publiek hier straks ook open voor staan.