de VN-klimaattop wederom in een autocratische oliestaat: wat kunnen we verwachten?

In Bakoe, Azerbeidzjan, is de jaarlijkse VN-klimaattop van start. Een opmerkelijke locatie voor een klimaattop, daar de economie van Azerbeidzjan vrijwel volledig op olie en gas draait en het een dictatuur betreft die mensenrechten niet bepaald serieus neemt. Zes vragen beantwoord.

Tekst Emma van Haastert Beeld Fien Leeflang, 11 november 2024 

De COP is de jaarlijkse vergadering van alle landen die het VN-klimaatverdrag hebben geratificeerd en een belangrijke stok achter de deur voor internationaal gemaakte afspraken om klimaatverandering terug te dringen. Dit jaar zullen de VN-lidstaten dus samenkomen in Bakoe. Een nobel doel, een nog weerbarstigere realiteit.

Op welke agendapunten moeten we letten?

COP29 staat in het teken van klimaatfinanciering en wordt daarom ook wel de ‘financiële top’ genoemd. Voor het eerst sinds de bijeenkomst in Kopenhagen in 2009 wordt er een nieuw streefbedrag vastgesteld om kwetsbare landen te helpen in het aanpassen aan, en tegengaan van klimaatverandering.  

In Kopenhagen werd vastgesteld dat in ieder geval in 2020 een gezamenlijk bedrag van honderd miljard dollar per jaar zou moeten worden vrijgemaakt. Klinkt als een flinke smak geld, maar niet alleen werd het streefbedrag te laat behaald, ook bleek het bij lange na niet genoeg. De precieze aantallen variëren, maar geschat wordt dat het mondiale Zuiden nog eens 500 miljard tot 1 biljoen dollar per jaar aan klimaatfinanciering uit internationale bronnen nodig zal hebben, om goed te kunnen dealen met de impact die klimaatverandering nu al heeft.  
 
Het systeem rondom het inzamelen en uitgeven van die honderd miljard rammelt behoorlijk: landen mogen zelf bepalen en voorts rapporteren hoeveel geld ze in het laatje stoppen. Niet alleen blijken die rapportages weinig transparant, een groot deel van de financiering bestaat uit leningen, soms zelfs met winstgevende rentetarieven, die bijdragen aan de groeiende schuldenlast van de toch al kwetsbare landen. Ook worden initiatieven gerapporteerd die weinig met klimaatfinanciering van doen lijken te hebben, om maar het streefbedrag van die honderd miljard te halen.  

Welke partijen zitten aan tafel?

Laten we voor het gemak beginnen met welke partijen dit jaar niet aan tafel zitten: Macron, Biden en Von der Leyen komen niet. Een andere afwezige is Poetin. De Oekraïense EU-ambassadeur Vsevolod Chentsov pleitte dat indien Poetin zou komen, de overige lidstaten de top zouden moeten boycotten. Zo ver lijkt het nu niet te komen, maar dat het evenement zwaar politiek beladen is, staat vast. Ook Schoof heeft de klimaattop afgezegd. Als reden gaf hij ‘de nasleep van de rellen’ in Amsterdam op. Dat er zo veel wereldleiders afwezig zijn, roept serieuze vragen op over de Europese en internationale inzet om de klimaatcrisis te bestrijden.  

Niet zo gek dat er steeds vaker wordt getwijfeld aan de geloofwaardigheid van de klimaattop. Een land dat hier direct gevolgen aan verbindt, is eilandstaat Papoea-Nieuw-Guinea. Als een van de eerste landen geeft het aan niet mee te doen met COP29, omdat landen met een grote uitstoot niet hebben gedaan wat ze hebben beloofd. Minister van Buitenlandse Zaken Tkatchenko noemt de top zelfs ‘totale tijdverspilling’. ‘We zullen geen loze beloften en inactiviteit meer tolereren, terwijl onze mensen de verwoestende gevolgen van klimaatverandering ondergaan,’ aldus Tkatchenko.  

Daarnaast wordt gevreesd dat de klimaattop wordt gekaapt door de fossiele lobby. Geen onterechte vrees, gezien de ruim 4400 lobbyisten voor fossiele industrie die COP28 bijwoonden; ook dit jaar is de verwachting dat er een blik aan genodigden zal worden opengetrokken wiens agenda hevig indruist tegen het idee van klimaatrechtvaardigheid. Zo worden er duizenden lobbyisten voor fossiele brandstoffen verwacht, in een vrolijke optocht met de leiders van BP en Shell. Zei er iemand Greenwashing? 

Dan nog een gelekt feitje: blijkt een hoge functionaris van de organisatie van de COP, Elnur Soltanov, zijn rol te hebben misbruikt om in het geheim een bijeenkomst te organiseren om mogelijke deals over brandstoffen te bespreken. Niet alleen is Soltanov algemeen directeur van de COP, ook zit hij in de raad van bestuur van SOCAR - het staatsoliebedrijf van Azerbeidzjan. Soltanov is niet de enige schimmige organisator aan boord. 
 
Gelukkig zal COP29 naast lobbygroepen en afgevaardigden van de VN-lidstaten ook diplomaten, VN-functionarissen, journalisten, klimaatwetenschappers, vakbondsleiders en beleidsdeskundigen ontvangen. Ngo’s, activisten en leiders van oorspronkelijke bevolkingsgroepen nemen ook deel. Voor onafhankelijke mediamedewerkers en mensenrechtenverdedigers uit Azerbeidzjan zelf is het vrijwel onmogelijk aan te schuiven - maar daarover straks meer.  
 

Is het niet vreemd dat uitgerekend Azerbeidzjan de top leidt?

Nogal. Het zit zo: VN-toppen rouleren jaarlijks, verspreid over zes landengroepen. Deze keer was het de beurt aan de Oost-Europese delegatie. Waar Bulgarije en Tsjechië zich kandidaat stelden, blokkeerde Rusland hun voorzitterschap uit angst voor een te grote Europese invloed. Moldavië was nog even kandidaat, maar had te weinig geld om het evenement te organiseren.  

Toen was nog over: Azerbeidzjan. Een land wiens economie bijna volledig draait op fossiele brandstoffen - 90 procent van de totale export bestaat uit olie en gas en tweederde van z’n inkomsten wordt uit olie- en gasproducten gehaald. Daarbij wil Azerbeidzjan zijn gasexport naar de EU verdubbelen tegen 2027. 

Het land heeft niet veel op met het klimaat, kortom. Ook niet met persvrijheid trouwens: Azerbeidzjan veroordeelde alleen al afgelopen jaar minstens 25 journalisten en activisten en staat momenteel op plek 160 van 180 in de Press Freedom Index. (Voor meer duiding kijk je Tegenlichtlicht-aflevering  ‘You can’t kill the story’.) En ook in aanloop naar de klimaattop zijn er voorbeelden te over. Zo betoogde de Azerbeidzjaanse econoom Farid Mehralizada dat de afhankelijkheid van zijn land van fossiele brandstoffen onhoudbaar en gevaarlijk is – Farid zit nu in de gevangenis.  
 
In april werd klimaatrechtvaardigheidsactivist Anar Mammadli gearresteerd op valse beschuldigingen van ‘smokkel’. Als een van de eerste activisten in Azerbeidzjan die sprak over het verband tussen mensenrechten en klimaatrechtvaardigheid was hij betrokken bij internationale belangenbehartiging op EU- en VN-niveau. Een belangrijk iemand om op de VN-top te horen spreken. Hij zit inmiddels vast in voorlopige hechtenis en riskeert een lange gevangenisstraf. 

Is Azerbeidzjan dan helemaal ongevoelig voor kritiek?

Het Azerbeidzjaanse organisatiecomité van COP29 is dubieus. Zo is de voorzitter, Mukhtar Babayev, voormalig topman van het Azerbeidzjaanse staatsoliebedrijf SOCAR. COP28 vond plaats in oliestaat de Verenigde Arabische Emiraten. Met als voorzitter Sultan Ahmed al-Jaber, baas van staatsoliebedrijf ADNOC. De COP als uitgelezen kans om voor eigen parochie te preken... Het zal de geloofwaardigheid van de top niet ten goede komen.
 
Naast topmannen van olie- en gasbedrijven tellen we een aantal twijfelachtige regeringsfiguren – lees: ministers en topambtenaren wier families zijn beschuldigd van het opzetten van omstreden fiscale constructies in belastingparadijzen. Ook opvallend: het gepresenteerde team bestond in eerste instantie uit 28 mannen, geen enkele vrouw. Maar Azerbeidzjan blijkt niet helemaal ongevoelig voor kritiek; er zit nu één vrouw in de organisatie. ‘Die regelt de logistiek.’ 

Nog een vermoeden dat Azerbeidzjan wel degelijk bezorgd is om zijn reputatie: naar aanloop van de top ontstonden er plots meerdere nepaccounts op X die het imago van Azerbeidzjans voorzitterschap voor COP29 probeerden schoon te poetsen. Waar eerst de hashtag #stopgreenwashgenocide (verwijzend naar het conflict in Nagorno-Karabach, waarbij gesproken wordt van etnische zuivering of zelfs genocide van Armeniërs) trending was, werd COP29 vervolgens gelinkt aan allerlei vrolijke accounts met bloemetjes en natuurfoto’s.  

De meeste accounts zijn inmiddels door X opgeschort. Onderzoeksplatform ‘Global Witness’ wil graag openheid van zaken en achterhalen of de accounts daadwerkelijk direct te linken zijn aan de Azerbeidzjaanse overheid. Maar zowel de overheid als de organisatie van COP29 houden hun poot stijf.  

Welke protesten zijn er rondom COP29?

Op https://protestcop29.org/ vind je informatie over de verschillende mensenrechtenschendingen in Azerbeidzjan, geopolitieke zorgen, en de verwoesting van Armeens erfgoed. Met hashtags als #stopgreenwashgenocide (zie ook voorbeeld hierboven), #Freearmenianhostages, #COPout29 en #COP29exposed proberen ze hun morele verontwaardiging (online) te delen met het grote publiek.  
 
Live demonstreren in Azerbeidzjan is lastig, gezien vrijheid van protest er nagenoeg non-existent is. Al zullen campagnevoeders protesten kunnen organiseren tijdens de top, de vraag is in hoeverre deze effectief blijken. De autoriteiten hebben in ieder geval nu al de inzet van extra politie-eenheden aangekondigd.  

En probeer tijdens de conferentie maar eens over iets anders te spreken dan het klimaat. Waar Human Rights Watch na een vernietigend rapport westerse politici opriep om zich uit te spreken tegen de verschillende mensenrechtenschendingen en deze juist wél te betrekken bij de klimaatgesprekken, drukte Azerbeidzjan dit onmiddellijk de kop in. ‘Gecoördineerde lastercampagne en vuile propaganda’, aldus Aliyev en zijn chef buitenlandse politiek. 

Tot slot, wat betekent Trumps verkiezingswinst voor de COP?

De overwinning van Trump zou tot een boemerangeffect kunnen leiden bij andere landen en ervoor kunnen zorgen dat het nog lastiger wordt om tijdens COP29 het eerder besproken potje klimaatfinanciering substantieel te verhogen. Trump is geen fan van het klimaatverdrag. Denk alleen al aan zijn ‘drill, baby drill’ uitspraken, of het feit dat hij tijdens zijn eerste presidentschap uit de Paris Agreement stapte.  

Biden draaide dit tijdens zijn presidentschap weer terug, maar nu blijken er binnen de conservatieve partijen plannen om het nóg moeilijker te maken de Paris Agreement opnieuw te tekenen - nadat Trump het akkoord opnieuw gedag zwaait. Zo ver is het nog niet, maar deze vooruitzichten zullen de gesprekken in Azerbeidzjan ongetwijfeld kleuren.