Door een opeenstapeling van crises denken we steeds meer na over de toekomst van onze samenleving. Futurist Yannick Dujardin legt uit hoe we dat slimmer kunnen doen.

Soms kan het leven heel saai en voorspelbaar lijken. Vanaf jonge leeftijd baan je je een weg door school. Je krijgt een partner, en als je geluk hebt een huis. Na tientallen jaren te hebben gewerkt, mag je dan eindelijk met pensioen. Daar geniet je nog even van en dan is het wel gedaan. Zo zit het leven nou eenmaal in elkaar, toch?

Alhoewel, misschien denk je wel dat je die pensioenleeftijd helemaal niet gaat halen. Veel mensen zijn ervan overtuigd dat we als mensheid niet genoeg gaan doen om klimaatverandering tegen te gaan. Wetenschappers deden onderzoek naar klimaatangst en vonden dat vier op de tien jongeren serieus twijfelt over het ouderschap vanwege de klimaatcrisis.

We gedragen ons op allerlei vlakken vaak alsof de toekomst al bepaald is. Maar is dat terecht? En hoe beïnvloeden onze verwachtingen van de toekomst ons gedrag? 

Deze vragen houden Yannick Dujardin dagelijks bezig in zijn rol als futurist. Yannick is docent aan de Erasmushogeschool Brussel en auteur van het boek De Mythes van de Toekomst waarin hij onderzoekt welke toekomstbeelden mensen hebben en wat voor aannames hierin verscholen zitten. VPRO Tegenlicht sprak met hem. 

Waarom kan de toekomst soms zo benauwend aanvoelen?

Onze toekomstbeelden zijn altijd gebaseerd op veronderstellingen. Veel van die veronderstellingen zijn gebaseerd op impliciete, grotendeels onbewuste aannames over de mens en de samenleving en die kloppen niet per se altijd. Ze worden vaak beïnvloed door een dominant wereldbeeld. Een wereldbeeld bestaat uit kaders - bijvoorbeeld mentale, sociale, politieke en culturele - die ons begrip van de realiteit vormen. Zo’n wereldbeeld kan zo overheersend zijn, dat het lijkt alsof de toekomst vaststaat.

In de realiteit ligt de toekomst echter nog grotendeels open. En hoe verder we vooruit kijken, hoe meer mogelijkheden er zijn. We kunnen met onze acties vandaag dus wezenlijk invloed uitoefenen op welke richting we uit gaan. Alleen beperken de dominante wereldbeelden het aantal opties die we voor mogelijk houden.

Maar klimaatverandering is toch wel een onontkoombaar feit? Het berust op wetenschappelijk bewijs.

Er zijn inderdaad zaken die al een grotere zekerheid hebben en waarvan we al vrij goed, met wetenschappelijke onderbouwing, weten wat de impact kan zijn. Klimaatverandering is daarin het ultieme voorbeeld. Als we nadenken over de toekomst, moeten we die zaken natuurlijk meenemen. Het heeft weinig zin om toekomstscenario's te ontwerpen waarin geen klimaatverandering is.

Ook rond dit soort zaken blijft echter openheid bestaan. De wetenschap kan wel 'als dit, dan dat' voorspellingen maken, maar ze kunnen niet voorspellen wat effectief zal gebeuren. Zo kan het zijn dat we via scherp beleid en grootschalige maatschappelijke actie binnen tien jaar naar klimaatneutraliteit gaan. Dan hebben we nog steeds klimaatopwarming, maar wel minder dan als we nooit klimaatneutraal worden of, nog erger, onze uitstoot in de toekomst nog stijgt. Beide uitersten zijn nog mogelijk.

Bovendien zijn er ook veel mogelijkheden in hoe we met zaken als klimaatverandering omgaan. Hoe gaan we om met migratie, welke technologieën ontwikkelen we, in welke mate passen we ons aan? Over al die dingen bestaat nog onzekerheid. Dus zelfs wanneer je uitgaat van een specifiek scenario van temperatuurstijgingen, kunnen we ons nog heel wat  verschillende werelden voorstellen. 

Wat is een alternatief voor het leven als een opeenvolging van school, werk en pensioen?

Het beste antwoord op die vraag is eigenlijk dat er zoveel alternatieven verbeeld kunnen worden dat het geen zin heeft om op een daarvan te focussen. Kortom, ik weet dat de verleiding groot is om met voorbeelden te werken en ik krijg die vraag ook vaak, maar eigenlijk is het interessanter om het open te laten als uitdaging voor mensen zelf.

Waarom is het belangrijk om kritisch naar onze toekomstbeelden te kijken?

Het punt van toekomstbeelden is niet dat ze voorspellend werken, alhoewel dat in sommige gevallen wel eens toevallig zo blijkt te zijn. Toekomstdenken levert uiteindelijk een zekere mentale flexibiliteit op. Het voorstellen van hoe zaken anders zouden kunnen lopen dan verwacht en het bedenken van hoe je met die omstandigheden zou omgaan, helpt om het vaststaande karakter van huidige denkwijzen bloot te leggen en adequaat te reageren. Bovendien helpt de realisatie dat er meerdere toekomstbeelden mogelijk zijn om je open te stellen voor de beelden van een ander. 

Jim Dator, hoogleraar Future Studies aan de Universiteit van Hawai, analyseerde samen met zijn studenten  duizenden bronnen  waarin iets wordt gezegd over de toekomst. Dat varieerde van beleidsdocumenten tot boeken en lezingen. Uit die analyse kwamen vier archetypes naar voren. Deze archetypes worden door futuristen gebruikt om ons toekomstdenken inzichtelijk te maken en te kunnen nadenken in alternatieve scenario's.

De volgende uitleg is gebaseerd op het boek De Mythes van de Toekomst van Yannick Dujardin.

1. Doorgezette groei

Dit is het dominante toekomstbeeld en de visie op de toekomst van de meeste moderne overheden,  organisaties en educatieve systemen. In dit beeld zijn beleid, onderwijs, business en alle aspecten van het leven gericht op het creëren en ondersteunen van een bruisende economie. Het doel van de samenleving is om mensen, instituten en technologieën af te leveren die de economie doen groeien, voor eeuwig.

2. Instorting

Mensen met dit toekomstbeeld voorspellen de instorting van sociale en ecologische systemen. Er kunnen veel redenen zijn waarom mensen een instorting vrezen (of er juist op hopen): economisch, ecologisch, moreel, ideologisch, of een instorting van verbeelding. De bedreiging kan ook van buitenaf komen, door een
meteoor of een buitenaardse invasie bijvoorbeeld.

3. Discipline

Dit toekomstbeeld focust op de disciplinering van de mensheid om instorting te voorkomen. Het komt vaak voort uit het gevoel dat verdergezette groei ongewenst of niet vol te houden is. Sommigen vinden dat het bewaren van die dierbare plaatsen, processen en waarden belangrijker moet zijn dan eindeloze verrijking. In deze beelden wordt dan ook vaak gepleit om materiële waarden los te laten en meer te focussen op cultuur, spiritualiteit, religie, politiek en natuur.

4. Transformatie

Ten slotte heb je de toekomstbeelden die vooral aandacht schenken aan de transformatieve kracht van technologie en de mogelijkheden om onze problemen achter ons te laten en opnieuw te beginnen. Vandaar dat dit archetype ook wel eens new beginnings wordt genoemd. In deze toekomstbeelden wordt vaak gefocust op het potentieel van robotica, artificiële intelligentie, nederzettingen in de ruimte, nanotechnologie of
teleportatie.

Dus we moeten allemaal meer open staan voor radicaal andere toekomsten?

Niet iedereen hoeft toekomstexpert te worden. Maar we mogen gerust meer en beter over de toekomst nadenken. Denk bijvoorbeeld aan gespecialiseerde psychologen, die hebben we nodig als experts, maar door de langzame groei van psychologie als academisch vakgebied is het psychologisch denken ook gegroeid in het publieke bewustzijn. We zijn ons veel bewuster van bijvoorbeeld depressie of de rol van eenzaamheid.

Zo werkt het ook met denken over de toekomst. Je hebt een beperkte groep gespecialiseerde futuristen nodig. Tegelijkertijd hopen we op een breder publiek bewustzijn rondom toekomstdenken. We kunnen niet van iedereen verwachten dat ze de samenleving kunnen ontleden op het niveau van een sociaal wetenschapper. Maar als mensen tot de vaststelling komen dat ze de toekomst op andere manieren kunnen verbeelden en gebruiken, dan ben ik als futurist al heel blij.