Zo zou De Grote Draai 2022-2040 eruit kunnen zien

De CO2-uitstoot blijft ieder jaar toenemen alsof er geen Klimaatverdrag bestaat. Urgenda-leider Marjan Minnesma schetst een weg uit de klimaatcrisis.

Marjan Minnesma - 25 maart 2022

‘Op de Staat rust tegenover Urgenda in beginsel […] de rechtsplicht om te bewerkstelligen dat de uitstoot in Nederland in het jaar 2020 zal zijn gereduceerd met ten minste 25% ten opzichte van het jaar 1990. Anders gezegd, het berusten in een geringere reductie is onrechtmatig tegenover Urgenda.’

Met deze uitspraak won Urgenda op 24 juni 2015 de klimaatzaak van de Nederlandse Staat. Binnen een halfuur ging het bericht de hele wereld over. Het was de start van een hele reeks rechtszaken om overheden te dwingen hun verantwoordelijkheid te nemen. Om deze zaken te ondersteunen richtte Urgenda het Climate Litigation Network op en vertaalde alle relevante documenten in het Engels. Inmiddels zijn er klimaatzaken gewonnen in onder andere Ierland, Frankrijk, Duitsland en België en zijn er tientallen andere rechtszaken gaande.

Een rechter die onbevooroordeeld kijkt naar de feiten, ziet dat klimaatverandering simpelweg een zeer gevaarlijke situatie zal opleveren, nog deze eeuw. Landen die niet voldoende doen om hun burgers te beschermen, schenden daarom mensenrechten. Dat was in Nederland het oordeel van het Hof en de Hoge Raad in de zaak van Urgenda, waar de Staat ook in hoger beroep en in cassatie verloor.

Ook in Duitsland werd een klimaatzaak gewonnen bij het Duitse Constitutionele Hof. Daar zei de rechter dat het niet voldoende reduceren van CO2 vóór 2030 ook een schending van mensenrechten oplevert, omdat jongeren dan na 2030 te weinig ruimte overhouden om nog te kunnen uitstoten: het carbon budget is dan namelijk al op. Binnen een week na die uitspraak scherpten de Duitsers hun doelen al aan. Zó reageer je in een rechtsstaat op een uitspraak van de rechter!

In Nederland zijn de doelen na zes jaar nog steeds niet gehaald. Het is een gotspe dat de politiek dat niet uit zichzelf doet. Bescherming van de eigen bevolking is toch een van de hoofdtaken van de politiek? Nu moet de rechter burgers beschermen tegen een incompetente overheid. Gelukkig is de trias politica precies daarvoor uitgevonden.

Archief van de toekomst

Marjan Minnesma schreef dit essay naar aanleiding van het twintig jarig bestaan van VPRO Tegenlicht. Meer daarover lees je hier.

Miljoenen mensen staan op

In september 2014 vond ook de eerste Peoples Climate March plaats. In New York en op vele plekken elders in de wereld (162 landen) gingen honderdduizenden de straat op om tijdens de klimaattop in New York letterlijk te laten horen dat overal in de wereld mensen meekeken en meer actie verwachtten van echte leiders. Urgenda organiseerde de Nederlandse mars in Amsterdam. Voor het eerst sinds lange tijd kwamen duizenden mensen op de been om te laten zien dat ze actie wilden van het kabinet. De Peoples Climate March was het begin van een grote beweging onder de naam Peoples Climate Movement, inmiddels een brede sociale rechtvaardigheidsbeweging van miljoenen mensen.

Na de zomervakantie van 2018 besloot Greta Thunberg niet meer naar school te gaan, maar tot de verkiezingen van 9 september te staken voor het Zweedse parlementsgebouw. Haar eenvrouwsactie werd snel bekend en er ontstond een stormachtige en snelgroeiende beweging van jongeren wereldwijd die elke vrijdag staken voor het klimaat: Fridays For Future (FFF).

Thunberg heeft sindsdien op elk groot podium gesproken en wereldleiders gevraagd om zich achter de wetenschap te scharen. Ze ziet dat er veel mooie woorden zijn, maar te weinig daden. ‘Climate change is a crisis, treat it as a crisis’, zegt ze keer op keer. In september 2019 gingen er naar schatting anderhalf miljoen jongeren en in totaal circa vier miljoen mensen de straat op voor meer klimaatactie.

'Als genoeg mensen verandering willen, dan komt die'

Wanneer worden de anderen wakker?

Alleen al in de zomer van 2021 zagen we onder andere:

overstromingen in Nederland, Duitsland en België, tientallen doden, enorme schade;
overstroming in China, meer dan dertig doden;
overstromingen en een aardverschuiving in Noord-Italië;
bosbranden in Turkije, in Griekenland, op Sardinië en in Frankrijk;
enorme branden in de vs met vuurtornado’s;
extreem hoge temperaturen in Finland en op de poolcirkel;
enorme branden in Siberië.

Het houdt niet op en alleen al het maken van zo’n lijst is deprimerend en zeer verontrustend. Ook in voorgaande jaren zagen we extreem grote bosbranden in de Verenigde Staten en in Australië. En dan hebben we het nog niet over het smelten van de ijskappen en de steeds extremere superstormen op allerlei plekken in de wereld. Steeds meer mensen maken zich ongerust. Zelfs covid-19 kon de zorgen van mensen over klimaatverandering niet wegduwen. Het klimaat bleef staan in de top drie van zorgen van veel mensen.

Dat is ook meteen het goede nieuws: als genoeg mensen verandering willen, dan komt die op een gegeven moment. Alleen hebben we nu geen tientallen jaren meer om de draai te maken. Het moet nu in tien jaar om een leefbare aarde te houden. Maar dat kan dus nog steeds.

Meer dan de helft van alle schadelijke uitstoot is CO2, die vrijkomt bij het gebruik van olie, steenkool en aardgas voor energie. Die blijft honderden jaren aanwezig in de atmosfeer en levert in totaal de grootste bijdrage aan de opwarming van de aarde. De voortdurende stijging van de CO2-uitstoot laat zien dat we klimaatverandering niet behandelen als een crisis. Dat zou wel moeten – deze crisis is uiteindelijk veel groter dan de covid-19-crisis, die wél serieus wordt genomen.

'De uitstoot blijft ieder jaar toenemen alsof er geen Klimaatverdrag bestaat'

Veertig jaar lang falende politici

In 1988 wordt in Toronto de eerste klimaatconferentie gehouden, met wetenschappers, politici en beleidsmakers uit 48 landen. De slotverklaring vermeldt: ‘Humanity is conducting an unintended, uncontrolled, globally pervasive experiment whose ultimate consequences could be second only to a global nuclear war.’ Dat is nogal een uitspraak. Toen al.

In Toronto wordt ook geconcludeerd dat de opwarming 1,5 tot 4,5º C in 2050 kan zijn als de CO2-emissies blijven stijgen. De conferentie in Toronto dringt er daarom bij de internationale politiek op aan om in 2005 een emissieverlaging te hebben bereikt van twintig procent ten opzichte van het niveau van 1988. Dat lukt niet, en in een rapport van het Planbureau voor de Leefomgeving uit 2020 zien we dat de uitstoot van broeikasgassen sindsdien alleen maar bleef stijgen. Zelfs dertig jaar na het VN-klimaatverdrag uit 1992 slaagt de wereldgemeenschap er niet in om de uitstoot naar beneden te brengen. Inmiddels is de opwarming al 1,2 graden.

De eerste twintig jaar van dit millennium kenmerken zich door groeiende ongerustheid onder klimaatwetenschappers en mensen die strijden tegen ontwrichtende klimaatverandering en voor behoud van biodiversiteit. Keer op keer blijkt dat de opwarming van de aarde niet alleen sneller gaat dan verwacht, maar ook dat de gevolgen ernstiger zijn. Op de klimaatconferenties wordt de taal van wetenschappers steeds steviger, maar hun boodschap blijft heel lang emotieloos geformuleerd. Is men bang om voor activist te worden uitgemaakt?

In 2006 komt de documentaire An Inconvenient Truth van Al Gore uit. Deze film zorgt voor een opleving van de belangstelling en voor toenemende ongerustheid over klimaatverandering. In hetzelfde jaar verschijnt ook het zogenoemde Stern-rapport, geschreven op verzoek van de Britse regering, waarin wordt berekend dat de jaarlijkse klimaatschade in enkele decennia kan oplopen tot wel twintig procent van het bruto wereldproduct (BWP). In 2013 laat Lord Nicholas Stern, schrijver van het rapport en voormalig hoofdeconoom van de Wereldbank, weten dat hij in zijn rapport de schade danig heeft onderschat, omdat de opwarming van de aarde veel sneller gaat dan destijds werd aangenomen. De schade kan wereldwijd in de honderden en mogelijk zelfs duizenden miljarden per jaar gaan lopen. Inmiddels kunnen we ons dat heel goed voorstellen, maar toen vonden velen dat nog overdreven.

'Inmiddels heeft geen enkel ministerie het woord ‘milieu’ nog in zijn naam'

In 2008 komt de financiële crisis, waardoor de aandacht voor het klimaat helaas weer vermindert. Roekeloze banken en andere financiële instellingen zorgen voor een diepe economische crisis, maar worden daarvoor nauwelijks gestraft. Miljarden aan belastinggeld worden gebruikt om banken overeind te houden, en de markt blijft aan de macht. We hobbelen gewoon weer voort op dezelfde vervuilende en verspillende manier.

De grote VN Klimaatconferentie in Kopenhagen in december 2009 (COP15) had een grote stap voorwaarts moeten brengen, maar wordt een mislukking. Een van de weinige afspraken die daar gemaakt worden, is dat we de temperatuur op aarde gemiddeld niet verder dan twee graden willen laten stijgen ten opzichte van het pre-industriële niveau. Maar er komen geen concrete doelen en afspraken per land, en de uitstoot blijft ieder jaar toenemen alsof er geen Klimaatverdrag bestaat. COP21 in Parijs levert in 2015 wel een stap voorwaarts op in theorie, maar tot op heden nog steeds geen daling van de uitstoot.

In Nederland wordt intussen het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM) ontmanteld, en het kabinet-Rutte I vermijdt het woord ‘klimaat’ zo veel mogelijk en spreekt alleen nog over ‘energiebeleid’. Inmiddels heeft geen enkel ministerie het woord ‘milieu’ nog in zijn naam, en zo wordt ongemerkt veel afgebroken en gaat kostbare kennis verloren. Vaak is het ‘twee stappen vooruit en één achteruit’. Veel mensen die lang werken aan het voorkomen van klimaatverandering worden cynisch of depressief; dat is goed voorstelbaar, want tal van ‘remmers in vaste dienst’ hebben erg veel invloed.

Nog erger is het in de Verenigde Staten. Vier jaar Trump aan de macht (2016-2020) betekent afbraak van klimaatbeleid, wetenschap en natuurbescherming. En als de VS niet beweegt, dan bewegen andere landen ook niet. Gelukkig lijkt de regering-Biden wél serieus het klimaatbeleid en klimaatactie vlot te willen trekken. Er waait wat dat betreft een nieuwe wind. Dus hoe zal de toekomst eruitzien?

'We gaan beseffen dat we de wegwerpmaatschappij rigoureus aan banden moeten leggen'

De Grote Draai 2022-2040

De komende jaren zal de druk toenemen. Mensen gaan massaal de straat op voor meer en beter klimaatbeleid, en vooral snellere klimaatactie. Acties worden grimmiger, omdat politici eerst niet in beweging komen. Mensen worden wanhopig. Ongeruste mensen winnen rechtszaak na rechtszaak. Na een paar grote rampen in onder andere New York, Shanghai, Moskou, São Paulo, Londen en Noord-Italië worden we eindelijk wakker.

Alle landen slaan de handen ineen en bannen binnen vijftien jaar het gebruik van olie, kolen en aardgas vrijwel volledig uit. Dat gebeurt aanvankelijk op de oude manier, waarbij men de markt het werk wil laten doen. Hoge belasting op CO2-uitstoot en op alles wat grondstoffen onttrekt aan de aarde; lage belasting op arbeid. Versneld opschalen van duurzame energie en het veranderen van productieprocessen, zodat die zo min mogelijk broeikasgassen uitstoten. Dat kan nu al. Het vraagt vooral om grote investeringen in nieuwe productiemethodes, versnelde afschrijving van niet-duurzame productiemethodes en het gebruik van zo min mogelijk grondstoffen in een zo veel mogelijk circulaire economie. Net zoals overheden tijdens de kredietcrisis en in coronatijd miljarden financierden en investeerden, gebeurt dit nu voor het klimaat.

Dan ontdekken we dat we veel rigoureuzere maatregelen zullen moeten nemen, want we hebben tot 2022 al zoveel broeikasgassen uitgestoten (die niet zomaar verdwijnen), dat de markt ons niet op tijd gaat helpen. Overheden nemen het heft in eigen hand en zetten samen met de bevolking de schouders onder een enorm crisisprogramma. Dat betekent voor de delen van de wereld die veel uitstoot veroorzaken, dat er een harde stop op de consumptiemaatschappij komt.

Dat vraagt om onderwijs, voorlichting en uitleg aan mensen om te laten zien dat de meeste uitstoot van broeikasgassen veroorzaakt wordt door de productie en het transport van de spullen die we kopen en steeds weer nieuw willen hebben, van auto’s en huizen tot kleding en hebbedingetjes. Daarnaast vliegen we te veel en verspillen we niet alleen energie, maar ook voedsel in een wegwerpmaatschappij met te veel afval. We gaan beseffen dat we dat rigoureus aan banden moeten leggen. Net zoals tijdens de covidpandemie, toen we een korte periode nauwelijks vlogen, veel winkels dicht waren, de meeste producten uit China niet meer geleverd werden en de consumptie op een laag pitje stond. Vanaf 2025 zal dat voor een langere tijd opnieuw zo zijn.

Dat kan alleen als mensen snappen dat doorgaan op de oude voet een onleefbare wereld oplevert. En als ze er iets anders voor terugkrijgen, dat misschien wel zeer de moeite waard is? Het zal even duren voordat iedereen dat inziet, dus er komt ongetwijfeld veel boosheid, chaos, onrust, twijfel. Dat vraagt om goede, rechtvaardige leiders met een rechte rug en uitstekende communicatievaardigheden. De overgangsperiode wordt zeker niet makkelijk.

Een basisinkomen en schone lucht

Wat zouden mensen kunnen waarderen aan de grote veranderingen? Schone lucht en veel minder vervuiling en daardoor meer gezondheid. Een basisinkomen voor iedereen en een extra toeslag voor iedereen die meehelpt aan programma’s om versneld te veranderen. Miljarden nieuwe bomen worden geplant, en we stoppen met ontbossing. Vintage wordt hip, nieuwe spullen zijn uit. Mensen die handig zijn en iets kunnen met hun handen worden de nieuwe helden en krijgen de hoogste toeslag op hun basisinkomen, van reparateurs van allerlei producten tot mensen die de daken van zonnepanelen voorzien en nieuwe elektriciteitsnetwerken aanleggen. Grote groepen mensen die nu niet veel verdienen, zullen er juist het meest op vooruitgaan. We krijgen meer vrije tijd en minder stress, en kunnen genieten van kunst en cultuur, familie, vrienden en de natuur.

Overheden zullen nieuw geld scheppen, net als vroeger, maar banken niet meer. Dat helpt om de consumptiemaatschappij af te remmen en onzinnige investeringen te voorkomen. Er komt gratis, snel en duurzaam openbaar vervoer, inclusief voldoende deelauto’s. Mensen in steden hebben geen eigen auto’s meer nodig, parkeerplaatsen verdwijnen. Er komt meer groen in steden en meer ruimte om te spelen, te wandelen en te recreëren. De energie is duurzaam. De lucht is schoon en er is veel minder lawaai. We eten vooral plantaardige eiwitten en worden gezonder. Boeren krijgen boven op hun basisinkomen een bonus als ze gebruikmaken van vaste mest en de kwaliteit van de grond verbeteren. Het aantal dieren dat gehouden wordt, wordt bepaald aan de hand van de mest die nodig is voor de grond. We hebben daardoor minder oppervlak nodig voor dieren en diervoedsel, en gebruiken meer oppervlak voor plantaardige eiwitten, groene grondstoffen en natuur.

In Afrika helpen we om veel meer inheemse bomen en struiken te planten in gebieden waar ze zijn verdwenen. In grote delen van de wereld worden rivieren en zeeën weer zo veel mogelijk ontdaan van de enorme bergen plastic. Tegen de tijd dat er voldoende duurzame energie is, wordt plastic dat niet meer herbruikbaar is verhit en worden de koolstofatomen opnieuw benut. Dat geldt voor alle producten die nog niet goed ontworpen waren: alle onderdelen worden zo goed mogelijk opnieuw benut en uiteindelijk tot op het niveau van moleculen of atomen afgebroken en opnieuw gebruikt. We gaan de dingen slimmer ontwerpen, zodat ze makkelijk weer uit elkaar te halen zijn en opnieuw gebruikt kunnen worden. Slimme ontwerpers krijgen extra toeslagen en zijn belangrijk.

Ik weet het zeker: het kan, als we het willen!

20 jaar toekomst verkennen met Tegenlicht

Dit online archief gebruikt kunstmatige intelligentie om meer dan 500 uitzendingen gemaakt sinds 2002 op nieuwe manieren beschikbaar en doorzoekbaar te maken. Zoek naar specifieke fragmenten, citaten en zelfs losse shots.