de geschiedenis van nu #3

Hoewel het Kremlin de persvrijheid in Rusland zwaar onder vuur neemt, zijn onafhankelijke stemmen niet volledig verstomd. En in de kritische marge van de Russischtalige media spelen verwijzingen naar de geschiedenis en de flexibiliteit van de Russische taal een grote rol.

Deze week: een podcast van Meduza bespreekt de terugkeer van een typisch humoristisch genre uit de Sovjet-Unie: de anekdot. Onder het communisme floreerde dit type grimmige moppen in reactie op de absurditeit van het dagelijks leven. De rentree van de anekdot in het Rusland van nu is een graadmeter van de wanhoop die sommige inwoners ervaren.

Vijf weken en één dag na Poetins aanval op Oekraïne was het 1 april en zette het Russischtalige platform Meduza een podcast-aflevering online over humor in het Rusland van nu. Dood, verderf, chaos en vernieling in Oekraïne, crisis en een paranoïde dictator in Rusland. Je zou zeggen dat er bitter weinig te lachen valt. Ondanks het onderwerp had de toon van deze podcast dan ook nauwelijks serieuzer kunnen zijn. De strekking was dat Rusland sinds 24 februari de renaissance ziet van een oud type mop: de zogenaamde anekdot, een humoristisch genre dat populair werd onder het communisme. Nu maakt het een rentree, en dat is eerder grimmig dan grappig, begrijpt de luisteraar al snel. 

Sovjethumor 
In Meduza’s podcast ‘Wat is er gebeurd?’ bespreekt presentator Vladisvlav Gorin iedere werkdag een actueel thema met wisselende gasten. In de aflevering van 1 april gaat hij in gesprek met antropoloog Aleksandra Archipova. Archipova werkte tot een half jaar geleden aan de Economische Universiteit in Moskou, maar moest het land verlaten omdat haar onderzoek haar vrijheid in gevaar bracht. Het Kremlin was op z'n zachtst gezegd niet gecharmeerd van Archipova's academische werk, dat internationaal juist hoog aangeschreven staat. Inmiddels is Archipova verbonden aan het Wilson Center in Washington.

In de podcast van Meduza neemt deze antropoloog de luisteraar mee in haar onderzoek en observaties. Ze vertelt dat er in Rusland sinds de oorlog in Oekraïne veel grappen rondgaan die direct herkend worden als Sovjet-stijl anekdoty. Ze verspreiden zich mondeling, in gesprekken aan de keukentafel of in de supermarkt, maar worden ook in grote getale gedeeld op sociale media. Over de betekenis van deze plotselinge toename is Archipova eenduidig: dit is bepaald geen vrolijk fenomeen, dat blijkt wel uit de geschiedenis van het genre. Tijdens de Sovjet-Unie ontstonden deze moppen in reactie op de absurditeit van het dagelijks leven. Een voorbeeld van zo’n anekdot uit de Sovjettijd:

In een gevangeniscel…
-       ‘Hoe lang moet je zitten?’ 
-       ‘Vijfentwintig jaar.’
-       ‘Waarvoor?’
-       ‘Voor helemaal niets.’
-       ‘Leugens! Voor helemaal niets krijg je tien jaar.’

De uitzichtloze willekeur van de gevangenkampen van de Communistische Partij gevat in een korte dialoog. Dit genre van politieke satire was behalve in de Sovjet-Unie ook populair in Oost-Duitsland, Tsjechoslowakije en andere landen met een totalitair regime. Maatschappelijke wanhoop is natuurlijk niet voorbehouden aan Rusland, nu niet en vroeger niet. Sommige anekdoty werden dan ook direct vertaald en overgenomen uit een andere taal. Maar er ontstonden ook veel grappen die alleen in de context van een specifieke taal en cultuur pasten. 

Nu keert deze humor terug in het Rusland van Poetin. Archipova is niet zuinig met voorbeelden. Een Russische soldaat belt zijn moeder op vanuit Oekraïne. ‘Mam, ik ben gevangen genomen.’ Zijn moeder: ‘Zoon, grijp je kans, wissel je geld voor dollars!’ De strekking: zelfs in gevangenschap in Oekraïne heb je als Rus betere vooruitzichten dan in Rusland, waar je geld niets meer waard is en de situatie onvoorspelbaar. Nog ééntje. Een man rent de apotheek binnen en roept uit: ‘Geef me alsjeblieft direct zoveel mogelijk antidepressiva!’ De apotheker vraagt: ‘Heeft u daar een recept voor?’ ‘Hoezo, is mijn Russische paspoort geen reden genoeg?’

Suiker voor je brein
Waarom deze wrange grappen? Archipova legt in de podcast duidelijk uit waarom het genre van de anekdot historisch zo succesvol was in totalitaire samenlevingen, en waarom er nu naar wordt teruggegrepen. In brede zin begrijpt de antropoloog humor als een ‘wapen van de zwakken’. Wanneer censuur andere expressievormen onmogelijk maakt, besluiten onze hersenen tot een ander mechanisme om wanhoop en crisis te verwerken: lachen. Het genre van de anekdot is vervolgens de uitkomst van een evolutie waarin de werking van het brein de regels bepaalt: welke grappen worden beter onthouden, eerder doorverteld, en zo sneller verspreid? 

De anekdot heeft meerdere eigenschappen die het proces van onthouden en doorvertellen bevorderen. Ten eerste is de de vorm van een dialoog of raadseltje met herkenbare personages een prettig schema voor onze hersenen. Inhoudelijk is het cruciaal dat de clou in de laatste zin zit, en zo het voorgaande een andere betekenis geeft. Je moet even nadenken om de grap te doorgronden, en dat heeft een positief effect op ons herinneringsvermogen. Dat moment van kortsluiting, waarin je hoofd druk bezig is verbindingen te leggen, is als suiker voor het brein: hoe harder het moet werken, hoe beter het zal onthouden. ‘Onze hersenen houden van raadsels, van rebussen,’ zo legt Archipova uit. Daarom is de anekdot zo’n succesvolle vorm van politieke satire in tijden van beperkte vrijheid. Andersom zijn deze grappen ook een graadmeter voor frustratie en wanhoop in de samenleving. ‘Hoe meer we van deze absurde humor zien, hoe meer dat iets zegt over een gevoel van crisis,’ luidt de analyse van Archipova.

Ook mijn Nederlandse brein reageert goed op de Russische anekdoty. Woordspelingen, culturele verwijzingen, ik hoor de radertjes bijna lopen. Hoe wrang de inhoud ook is, de gedachte dat Russen deze kritische moppen doorvertellen of in ieder geval kennen laat zien dat commentaar op het regime zich niet laat uitbannen door het verbieden van bepaalde woorden of het offline halen van websites. Maar toch, hoe hoopvol stemt al die extra hersenactiviteit in Rusland sinds de oorlog in Oekraïne nu echt? 

IKEA en de steen
De anekdot mag dan de lachende triomf van de zwakke over de sterke zijn, deze humor straalt ook een soort verlammende passiviteit uit. Kan stiekem lachen de drijfveer tot andere vormen van verzet wegnemen? Archipova denkt van niet. Ze ziet de anekdot niet als een vervanger van echt protest, maar als deel van het proces dat aan handelen vooraf gaat. Ze benadrukt dat de anekdot in staat is de grenzen van het mogelijke te doorbreken. In deze eerste maanden van chaos en wanhoop durven mensen in Rusland nog niet de straat op te gaan uit angst voor represailles, maar humor biedt een manier om emoties te delen en zo dichter tot elkaar te komen.

Toch kan de spitsvondige humor van de Russen ook een splijtzwam zijn. De kenmerkende toon van nonchalante wanhoop en dubbelzinnigheid keert terug op sociale media, in grappen die een soort compactere versie van de anekdot lijken. Die online humor richt zich deels op de overheid, maar vaak ook op de bevolking die de televisie als belangrijkste informatiebron heeft. Verreweg de meeste Russen krijgen geen dood en verderf door Russische schuld te zien en willen dat ook niet. Ze weigeren de horror te geloven die hun leven zou compliceren. Ze kijken voorbij de sancties en interpreteren de stijgende prijzen als een tijdelijke golf van inflatie.

En dus waren er de afgelopen weken Russen die naar de IKEA reden voor een nieuwe boekenkast, voor een gesloten draaideur kwamen te staan en in hun zoete onwetendheid een berichtje op hun social media-account plaatsten: ‘Ik ben bij IKEA maar sta voor een dichte deur. Is er iets aan de hand ofzo?’ Die laatste zin is een slagzin geworden op internet, is een eigen leven gaan leiden als meme waarmee het kritische deel van de bevolking het naïeve deel ridiculiseert. Wat nou ‘is er iets aan de hand ofzo?’ Onder welke steen heb je geleefd als je niet weet waarom bedrijven zich terugtrekken uit Rusland?

Meduza is één en al verzet. Het platform werd in 2014 opgericht door kritische Russische journalisten en is gebaseerd in Letland, waar het minder last heeft van de censuur. Via de website kun je een Meduza-shirt bestellen waarop het label ‘buitenlandse agent’ als een geuzennaam op de borst prijkt. Meduza publiceerde ook als eerste de foto’s van Boetsja, twee dagen nadat de podcast over de anekdotverscheen. In Rusland kom je alleen bij die foto’s als je een VPN hebt, maar de minderheid die in die categorie valt zal ongekende horror en absurditeit ervaren. Het is de vraag tegen wie het brein zich zal keren in de poging de beelden te verwerken: tegen de Russische regering, of tegen het overgrote deel van de Russische bevolking dat al jaren onder de steen van het Kremlin heeft geleefd en ook nu de ogen gesloten houdt.

Dit is een bijdrage van Sophie Polm, stagiair bij OVT en masterstudent Russisch en Geschiedenis.