'I love Iran'

Welk gevoel heeft Shalmashi bij Iran? Hierover is ze uitgesproken: ‘Haat-liefde. Ik ben er één keer geweest, in 2004, toen er een mildere leider aan de macht was, Khatami. Ik was heel zenuwachtig toen ik daar aankwam. Het was vroeger een bekende grap als je naar de wc ging om te zeggen “doe ayatollah Khomeini de groeten”. Ik kan me nachtmerries herinneren waarin hij bij ons in het toilet woonde. Als je wordt opgevoed met zulke gedachten, dan sta je daar op het vliegveld of je bent al bang dat je gelyncht wordt als je hoofddoek afzakt. Ik zag dat heus niet iedereen de hele dag met gebukt hoofd over straat loopt, bang om opgehangen te worden. Dus ik ben die angst gaan relativeren.’

Shalmashi groeide op met het gevoel dat het bewind in Iran alles kapot heeft gemaakt voor haar familie. Ze somt op: ‘Mijn moeder en ik waren bijna dood geweest in de gevangenis, waar zij zwanger was van mij; mijn oom is in de tijd van de sjah geëxecuteerd omdat hij voor de Koerden opkwam; mijn vader is nooit meer teruggegaan en zal dat waarschijnlijk ook niet meer kunnen. Van de pijn daarvan word ik woedend.’

De liefde spreekt voor zich, verklaart de filmmaker, terwijl ze wijst naar het tapijt onder haar vrolijke sokken: ‘Het is het land waar mijn familie vandaan komt, waar ons verhaal ligt, waar het supermooi is, en je een rijke cultuur hebt. Ik hou van het soort intelligentie en humor van de Iraniërs. Dat zie je ook in Onze man in Teheran terug, hoe de mensen in de serie zijn klopt met het beeld dat ik van ze heb.’

We gaan kijken. De aflevering opent met een bijeenkomst van 'anonieme' alcoholisten. Shalmashi: 'Knap dat ze dit op tv durven te vertellen. Heel mooi dat je ziet dat alcohol daar ook is.' En lachend: 'Goed om te weten, ik ken wel wat mensen die ik door kan sturen naar de AA in Iran.' De handel in alcohol is volgens haar een grote bron van inkomsten; Koerden smokkelen de drank van Irak naar Iran, weet Shalmashi: 'Toen ik een paar jaar in Erbil woonde, kwam er vaak in het weekend familie uit Iran over. Het eerste dat we deden was naar de christelijke wijk gaan om champagne te halen om te vieren dat we elkaar weer zagen. Het past bij de binnenhuiscultuur daar dat ze dit goed kunnen gebruiken.'

Het gaat niet goed met een vriend van Thomas Erdbrink, blijkt in de aflevering. Zijn vader, een professor aan de Universiteit in Teheran, is onder verdachte omstandigheden overleden in de gevangenis. Shalmashi herkent de angst die de vriend verwoordt: 'Ik krijg hier kippenvel van. Stel ze hebben zin om te vinden dat je een spion bent, dan ben je dat gewoon. Wat breng je daar tegenin? De vader van een kennis van mij uit Zweden ging terug na meer dan dertig jaar, hij is gevangen gezet en aan een hartstilstand overleden.' En even later: 'Ik word vooral stil van deze uitzending. Heel indrukwekkend dat ze hier zo openhartig over durven te praten.'

De aflevering laat zien hoe onvrede in Iran afgelopen winter uitbarstte in massale demonstraties. Terwijl in barretjes in Teheran volop cappuccino werd geschonken, gingen de arbeidersklasse en de lagere klasse de straten op. Shalmashi zat in die periode aan haar telefoon gekluisterd: ‘Degene die comfortabel in de grote stad woont had geen belang bij protest en daarmee was het draagvlak te klein. Pas als je honger lijdt word je boos genoeg om op te staan. De uitzending schetst heel mooi hoe groot de verschillen zijn.’

In haar ogen is het een ‘bedrieglijke vrijheid’ die nu in Iran heerst: ‘Het ingewikkelde is dat het Iran heel toegankelijk maakt, waardoor jij ook naar het land kan zonder dat bedrukte gevoel te hebben. Maar er is altijd iets waar je tegenaan loopt en waar de makers van Onze man in Teheran ook mee te maken hebben.’

In de aflevering wordt gesteld dat de demonstraties toch het einde van de regering zullen inluiden, maar, waarschuwt Shalmashi: ‘Dit regime staat uit de dood nog op, door de kist heen naar buiten. Ze hebben heel wat spijkers nodig om dat echt tegen te houden.’

Opvallend was dat in het spoor van de demonstraties binnen en buiten Iran stemmen opgingen voor herstel van de oude situatie onder de sjah; diens zoon in ballingschap in de Verenigde Staten juichte een omwenteling toe en ook andere politieke tegenstellingen in het land en in de diaspora werden weer zichtbaar. Shalmashi wantrouwt deze geluiden. ‘Er was in de tijd van de sjah ook veel mis met het land, daar wordt heel makkelijk - ook door Nederlandse media - overheen gestapt.

Er volgt een emotionele ontknoping. De zoon van de professor en zijn broer ontvluchten het land, maar hun moeder is door veiligheidsbeambtes op de valreep in Iran gehouden, vertellen ze op het vliegveld aan Thomas. Shalmashi bewondert de mannen: ‘Ik vind het mooi hoe zijn familie de angst om opgepakt te worden doorbreekt door deze niet te laten overheersen, zelfs na zo’n groot verlies. Als je met je laat sollen biedt dat ook de ruimte dat dat gebeurt. Het enige dat je kunt doen is doorgaan.’ En over de makers zegt ze: ‘Ik ben onder de indruk dat ze dit verhaal een plek hebben durven geven in de serie. Ik ben benieuwd of dit de rek haalt uit wat Thomas nog kan vertellen in Iran. Ik kan me voorstellen dat hij het moe is om op zijn tenen over die verhalen te lopen.’

De worsteling van Thomas Erdbrink met deze realiteit is door de aflevering heen zichtbaar. Zullen hij en zijn vrouw Iran verlaten? Shalmashi begrijpt het dilemma: ‘Ik ben goed bevriend met Bahman Ghobadi. Die is weggegaan omdat hij niks meer mocht. Sindsdien heeft hij niets bijzonders gemaakt. Iran is ook je muze en daar moet je je wel in kunnen onderdompelen, anders laat je een stukje van je ziel achter. Ik denk dat dat hen ook in Iran houdt. Weggaan gaat hun werk geen goed doen.’

Hoe kijkt Shalmashi als filmmaker naar Onze man? ‘Ik vind de serie erg mooi. De humor en de manier van communiceren van de mensen komt goed over. Het zijn geen vakantiefilmpjes; er zit diepte in, maar ook lol. Ik heb het gevoel dat Thomas Erdbrink als presentator door zo met de mensen om te gaan heel dichtbij heeft kunnen komen en dat de regisseur ook op die flow aanwezig was. En dan krijg je mensen aan het praten. Dit seizoen lokt je naar binnen met iets luchtigs, uiteindelijk laten ze je achter met het verhaal van een door het regime verscheurd gezin. Ik weet dat er veel kritiek op is dat het soms wat kritiekloos is, ik denk dat de makers met deze laatste aflevering genoeg goed maken. Meer kan je ook echt niet vragen, Thomas Erdbrink moet er ook nog kunnen leven.’

De tweede reeks afleveringen van Onze man in Teheran is hiermee tot een eind gekomen. Heeft Shalmashi behoefte aan een derde reeks? ‘Ja! Maar dan zou ik meer van het land willen zien, de verscheidenheid van volkeren. Er zijn zoveel bijzondere feesten; rouwdagen met zelfkastijding, gekke oude gewoonten uit de tijd dat het nog zoroastristen waren. Er ligt nog genoeg voor een volgend seizoen, als ze nog mogen. Zeg dat maar tegen je baas. We willen meer!’