Soms is het moeilijk optimistisch te blijven over het lot van de mensheid. De verkiezing van Donald Trump heeft veel progressief denkende mensen in een diepe depressie gestort. De wereld lijkt gek geworden, schreef ik op mijn eigen Facebook-pagina de dag na Trumps overwinning. Met Poetin, Duterte op de Filippijnen, Erdogan in Turkije, de Brexit en nu de peenkleurige orang-oetan in het Witte Huis, stevent de wereld af op chaos.
De verkiezing van Donald Trump zet Geert-Jan Bogaerts aan het denken over vooruitgang.
opgaande lijn
Ik ben een vooruitgangsfetisjist. Ik geloof dat de geschiedenis een opgaande lijn kent. Maar om die te zien, moet je wel in staat zijn om echt naar de lange termijn te kijken. Als je dat doet, door bijvoorbeeld de staat van de mensheid rond elke eeuwwisseling te vergelijken, dan is er wat mij betreft maar één conclusie mogelijk: die van een continu voortdurende emancipatie van het individu. We bevrijden ons van de grillen van de natuur (we worden steeds minder afhankelijk van de grillen van het weer en van ziekten), en we bevrijden ons ook steeds meer in politieke zin – we emanciperen ons als individu.
Maar we moeten niet de denkfout maken dat die opgaande lijn een constante is. Integendeel, hij zigzagt, valt scherp naar beneden, om daarna weer een lange, kalme maar continue opgaande lijn in te zetten. De natuurlijke ontwikkeling is dat jaren van progressie gevolgd kunnen worden door oorlogen, natuurrampen en andere ellende die alle voortgang weer teniet kunnen doen. Zit je midden in zo’n periode, dan is het lastig om je geloof in die voortdurende emancipatie te handhaven.
meer gelovers in vooruitgang
morele plicht
Ik denk eerlijk gezegd dat optimisme niet alleen een kwestie van mentaliteit is, maar zelfs een morele plicht. Het geloof dat toekomstige generaties het beter kunnen hebben dan jij zelf, is in zekere zin een self-fulfilling prophecy. Want het geloof in de vooruitgang drijft wetenschappelijk onderzoek.
We zijn pas uit de duistere middeleeuwen gekomen, toen we ophielden om te denken dat alle waarheid in graniet was gehouwen in de bijbel, de koran, de Thora of de werken van de klassieke filosofen. Toen slimme geesten de wereld om hen heen beter gingen bekijken, en tot de ontdekking kwamen dat veel van die vastgeroeste ideeën niet klopten. In de eeuwen tussen Columbus (de wereld is rond!), Copernicus (de aarde is niet het centrum van het heelal), Darwin (de mens is niet geschapen maar geëvolueerd) hebben de grote ontdekkingen plaatsgevonden, die én het gevolg waren van het geloof in een maakbare vooruitgang, én die vooruitgang zelf hielpen realiseren.
We houden pas op onszelf te ontwikkelen als we stoppen met geloven dat ontwikkeling mogelijk is. Daarom zeg ik dat optimisme een morele plicht is.
nieuwe paden
De VPRO noemt zichzelf Sponsor van de Vooruitgang. Het is een slogan die veel van onze programma’s samenvat; maar het is ook een motto dat onder alle innovaties ligt waarover we op deze plek berichten. Of het nu gaat over virtual reality, het stimuleren van onbekend talent via onze speeltuin Dorst, of de investering in ons Medialab in Eindhoven: wij denken dat het een plicht is van de publieke omroep om nieuwe paden te betreden. Sommige lopen dood, maar andere brengen ons op de prachtigste plekken.
Trump is een doodlopend pad. De komende jaren zullen we ons prikken aan doornen, in elke kuil vallen, onze enkels verzwikken, en schrammen oplopen door uitstekende takken. Maar daarna vinden we wel weer een andere weg.
Geert-Jan Bogaerts
Geert-Jan Bogaerts is afdelingshoofd Digitaal van de VPRO. Voor Berichten uit de nieuwe wereld bericht hij tweewekelijks over innovaties binnen de omroep en technologische trends en ontwikkelingen die hij signaleert daarbuiten.
Als hij achteruit kijkt, dan het liefst naar de jaren twintig van de vorige eeuw en in het bijzonder deze foto. 'Alle grootheden uit quantumtheorie en relativiteit bij elkaar. Naast Einstein, op de voorste rij, Lorentz, uit Leiden. Verder met Planck, Ehrenfest, Bohr, Curie, Poincaré, Rutherford, Kamerlingh Onnes e.a.'
