Immigrant in Japan

Hoe is het om als kind van vluchtelingen op te groeien in een land, waar mensen helemaal niet merken dat je 'buitenlands' bent?

Dit is de situatie van veel Vietnamese jongeren in Japan. Qua uiterlijk zijn zij, ook in de ogen van henzelf, niet te onderscheiden van de Japanse jeugd. Bovendien gebruiken velen van hen een Japanse 'schuilnaam' op school, en proberen zij zich zoveel mogelijk aan de Japanse beleefdheidsregels te houden. Niet heel gek dus, dat veel Japanners niet eens weten dat Japan een Vietnamese minderheid heeft.

De jonge Vietnamese rapper MC Nam besloot hier wat tegen te doen. In de onderstaande YouTube-video komt hij openlijk 'als Vietnamees uit de kast'. En zoals je zult zien, komt zijn complete achtergrond in dit rapnummer voorbij: van de gevaarlijke boottocht van zijn ouders en grootouders uit Vietnam, tot en met zijn worstelingen op een Japanse middelbare school.

Let op: De tekst van het lied is in het Japans, maar je kunt ervoor kiezen om Engelse, Japanse of Vietnamese ondertiteling aan te zetten. Wanneer je de video afspeelt, klik je hiervoor rechtsonder in beeld, op het tweede symbooltje van links (het wieltje).

Yun en ik besluiten contact op te nemen met MC Nam. We spreken af in de Japanse havenstad Kobe, waar relatief veel Vietnamezen wonen. Nam woont zelf inmiddels in Tokio, maar zijn familie woont nog altijd in Kobe, de stad waar hij is opgegroeid.

Ik vraag Nam of hij iets heeft meegekregen van de Syrische vluchtelingen, die in Europa momenteel het nieuws beheersen. Dit is niet het geval. Toch zijn er opvallende gelijkenissen tussen de situatie van de Vietnamese bootvluchtelingen in de jaren '70, '80 en '90, en de huidige situatie van de Syriërs. Ook in Vietnam was er een oorlog, waarbij de ene kant door Amerikanen en de andere kant door Russen werd gesteund. En in de landen waar de bootvluchtelingen aankwamen raakten de opvangkampen al snel vol. Daarom kwam er een internationale conferentie, waar besloten werd dat een deel van de vluchtelingen in andere, veelal westerse landen zou worden opgevangen.

Bij de herverdeling van Vietnamese bootvluchtelingen werd ook naar Japan gekeken, dat destijds veruit de sterkste economie van Azië had. Maar de Japanse regering had weinig zin in immigratie. Toch zegde deze regering, onder internationale druk, uiteindelijk toe om in totaal tienduizend vluchtelingen op te vangen. Bovendien besloten een aantal dappere Vietnamezen zelf naar Japan te varen – en legden daarbij een afstand af die vergelijkbaar is met Amsterdam-Moskou.

Zodoende kwam Nam's familie in Japan terecht. Wat hem betreft kan Japan nu ook wel Syrische vluchtelingen opvangen, maar het lijkt niet erg waarschijnlijk dat dit zal gebeuren. Sinds het land enkele Vietnamezen toeliet, zijn de Japanse grenzen voor vluchtelingen tamelijk gesloten gebleven. 'Japan laat recordaantal van elf asielzoekers toe', kopte De Telegraaf vorig jaar ironisch, toen het totaal aantal toegewezen asielverzoeken van 2014 bekend werd. Op het weblog GeenStijl leidde dit tot een lofstuk over de Japanse immigratiepolitiek. Maar wat houdt het Japanse model precies in?

Ondanks de strenge asielpolitiek ligt de immigratie naar Japan niet helemaal stil. Zo waren er, volgens de officiële statistieken van de Japanse overheid, in 2014 inmiddels al rond de honderdduizend mensen met een Vietnamese nationaliteit in dit land.

Een belangrijk deel hiervan zijn de bootvluchtelingen, hun familie en hun nakomelingen, maar er zitten ook gastarbeiders bij. Want hoe graag de Japanse regering het ook anders zou willen, het sterk vergrijzende industrieland kan moeilijk zonder enige vorm van arbeidsmigratie. Daarnaast kun je bij de officiële statistieken nog een aantal Vietnamezen optellen, die 'illegaal' in Japan in wonen en werken.

Maar goed, op een totale bevolking van ruim 127 miljoen vormen honderdduizend Vietnamezen natuurlijk nog altijd een erg kleine groep. Bovendien wonen zij geconcentreerd in bepaalde wijken van Tokio, Osaka en Kobe. Naast alle uiterlijke gelijkenissen draagt ook dit eraan bij dat veel Japanners niet weten dat Japan een Vietnamese minderheid heeft.

De mogelijke gevolgen van deze onwetendheid werden duidelijk na de aardbeving van Kobe in 1995. Het aantal slachtoffers met een niet-Japanse nationaliteit lag relatief hoog na deze ramp. Eén van de verklaringen hiervoor was dat er geen informatie in een andere taal dan het Japans beschikbaar was, terwijl een belangrijk deel van de eerste generatie 'buitenlanders' deze taal niet goed begreep. Het matige bewustzijn in Japan over het bestaan van anderstalige minderheden, die tegen wil en dank tot het land waren toegelaten, zou op deze manier dus zijn tol hebben geëist.

Hier moest iets tegen gebeuren, dachten enkele bewoners en organisaties in Kobe na de aardbeving. Daarom richtten zij de radiozender FM YY op, waarbij de beide letters 'Y' staan voor het Koreaanse woord 'Yoboseyo' ('hallo') en het Vietnamese woord 'Yumen' ('vriendschap'). Het doel van deze radiozender is om een belangrijke informatiebron te zijn voor de niet-Japans-sprekende bevolking van Kobe, met name in tijden van nood.

Maar de zender wil ook actief bijdragen aan de vorming van een multiculturele samenleving in Japan. Dit gebeurt vanuit een radiostation dat gevestigd is in een buurtcentrum bij de Takatori-kerk van Kobe. En zoals je in de onderstaande video kunt zien, besloot MC Nam, die als presentator voor dit radiostation gewerkt heeft, Yun en mij hier rond te leiden.

Tijdens het interview kan ik mij moeilijk aan de indruk onttrekken, dat Nam eigenlijk niet graag spreekt over zijn ervaringen als Vietnamees in de Japanse samenleving. Ben ik, als interviewer uit Nederland, misschien net als Nam's nieuwsgierige klasgenoten, die hij eigenlijk liever niet te woord wil staan?

Ergens klopt dat wel, want het is immers vanwege zijn Vietnamese achtergrond dat Yun en ik Nam willen interviewen. Maar als hij het zo vervelend vindt om over deze achtergrond te praten, waarom rapt hij er dan publiekelijk over?

Nam's antwoord is bijzonder eerlijk: 'Ik wil graag beroemd worden. En doordat ik mijn Vietnamese naam gebruik, ben ik anders dan de rest en raken mensen in mij geïnteresseerd.'

Zijn coming-out als Vietnamees heeft hem inderdaad het een en ander opgeleverd. Zo wordt hij met enige regelmaat door Japanse universiteiten gevraagd om iets over zichzelf te vertellen, en om samen met een klas studenten een nummer te rappen. Verder heeft hij pas geleden nog opgetreden op een multicultureel festival in Taiwan, en er zijn ook een paar Duitse jongeren bij hem langs geweest om een interview voor YouTube op te nemen.

'Beroemd' kun je MC Nam, die rondkomt van een parttimebaan als kelner in een live-muziek-restaurant in Tokio, echter nog lang niet noemen. Maar hij is niet zonder ambities. Immers, zodra Nam een beroemde rapper is, kan hij goed voor zijn familie in Kobe zorgen, zo redeneert hij.

Beroemd-worden is niet de enige manier waarop Nam zijn leven wat comfortabeler probeert te maken. Zo is het hem laatst gelukt om de Japanse nationaliteit te krijgen. Hierdoor verdwijnt hij officieel als 'Vietnamees' uit de statistieken die je op de site van de Japanse overheid vindt, en krijgt hij bijvoorbeeld stemrecht.

Ergens is dit vreemd: hoewel Nam op Japans grondgebied geboren is, moest hij eerst aan allerlei voorwaarden (o.a. op het gebied van taalvaardigheid en goed gedrag) voldoen voordat hij de Japanse nationaliteit en stemrecht kon krijgen.

Wat Yun en mij daarnaast opvalt, is dat Nam – net als veel genaturaliseerde Vietnamezen – besloten heeft om zijn Japanse schuilnaam, 'Sho', als zijn officiële naam te laten registreren in zijn paspoort. Hij was toch de rapper die zo trots als 'Nam de Vietnamees' uit de kast gekomen was?

Een duidelijk antwoord geeft Nam niet, maar het laat wel zien hoe ingewikkeld zijn situatie is. In Japan kun je als immigrant misschien beter niet al te moeilijk doen, en je zo Japans mogelijk gedragen. Tegelijkertijd willen de aanhangers van de multiculturele ideologie van het buurtcentrum, het festival en de universiteiten graag dat hij zich sterk als Vietnamees profileert.

Maar hoe zit het met Nam zelf? Hij wil misschien wel gewoon een stoere rapper zijn, zoals in de onderstaande video. Hierin rapt hij een fragment uit het nummer 'Second Generation' voor ons. En dit keer hebben wij het lied speciaal voor jou van Nederlandse ondertiteling voorzien.

(Overigens: 'yona' is het Japanse woord voor 'nacht'.)

Niet zo lang geleden maakten verschillende conservatieve politici in Europa, van Angela Merkel tot Maxime Verhagen, één voor één het grote statement dat het multiculturalisme mislukt is. Sindsdien is het een soort taboe geworden om dit woord nog te gebruiken in de politiek, al is het lang niet altijd duidelijk wat politici er precies mee bedoelen.

Wat ook niet altijd duidelijk is, is wat het alternatief voor multiculturalisme is. Mensen lijken vaak te vergeten dat het tegenovergestelde, 'monoculturalisme', net zozeer een politieke ideologie is. Het idee dat één land één homogene cultuur heeft, is niet een vaststaand feit, maar een ideologische norm waar mensen binnen een samenleving actief naar kunnen streven.

Anders dan een paar landen in het Westen, die met multicultureel beleid geëxperimenteerd hebben, heeft Japan sinds de Tweede Wereldoorlog sterk aan deze monoculturele norm vastgehouden. Berucht zijn bijvoorbeeld de uitspraken van voormalig premier en minister van Buitenlandse Zaken Taro Aso uit 2005, die Japan prees als een uniek land met 'één beschaving, één taal, één cultuur en één ras'.

En precies vanwege dit idee, dat Japan homogeen zou zijn, zijn veel Japanse politici en hun kiezers huiverig om immigranten toe te laten. Immigranten zouden immers de 'unieke homogeniteit' van Japan kunnen aantasten. Zij vergeten hierbij echter dat 'homogeniteit' helemaal niet kan worden aangetast, maar dat het iets is dat je als samenleving constant zelf creëert.

En als er iets is, dat Yun en ik tijdens de vijf afleveringen van deze webserie geleerd hebben, dan is het dat er veel Japanners zijn die het net zoveel moeite kost om aan de monoculturele norm te voldoen als de Vietnamezen in Japan. Dit geldt niet in de laatste plaats voor Japanse jongeren, die vaak een sterke druk ervaren om op tijd een vaste baan te vinden en een familie te stichten, om vervolgens – idealiter – een levenlang in uniform als 'salaryman' te werken.

Het is dus duidelijk dat het begrip 'assimilatie' niet alleen over immigranten gaat: het raakt ons allemaal. De demonstrant uit de onderstaande video, die Yun en ik spraken voor een eerdere aflevering over het Japanse verzet tegen kernenergie, legt dit goed uit. Toch neemt een multicultureel alternatief, waarbij de samenleving in verschillende 'etnische hokjes' wordt ingedeeld, de druk niet per se weg. Sterker nog: in het geval van MC Nam lijkt de druk alleen maar toe te nemen, doordat er enerzijds van hem verwacht wordt dat hij 'zo Japans mogelijk' is, terwijl er anderzijds van hem verwacht wordt dat hij juist 'heel Vietnamees' is. Zijn er nog andere vormen van samenleven denkbaar?