Wat zijn de arbeids- en leefomstandigheden van tienduizenden Afrikaanse migranten die in Zuid-Europa worden ingezet bij de teelt van groenten en fruit? Dit is een vraag die onderzoekscollectief ‘Lost in Europe’ de afgelopen maanden onderzocht. Jan Wiese van de RBB, de publieke omroep in Berlijn, trok naar Zuid-Spanje, naar de provincie Almería. Daar ligt een gigantisch kassengebied, waar jaarlijks honderden miljoenen kilo’s tomaten worden geproduceerd voor de export. Die tomaten komen terecht in supermarkten in Duitsland. Argos ging op onderzoek uit in Nederland.

Je hebt onderzoek gedaan naar de werk- en leefomstandigheden van tomatenplukkers in Spanje. Hoe kwam je op het idee voor dit onderzoek? 

Ik kreeg het idee van onze BBC-collega Ismail Einashe. Hij deed al eerder onderzoek naar de olijvenproductie op Sicilië, die soms onder de meest onmenselijke omstandigheden plaatsvindt; mensen worden uitgebuit en wonen in sloppenwijken. Nu ben ik in Zuid-Spanje gestuit op zeer vergelijkbare omstandigheden.

Waar in Spanje vinden deze misstanden plaats?

Ik heb me geconcentreerd op Almería: dat is een provincie in de regio Andalusië, in Zuid-Spanje. Almería wordt beschouwd als de moestuin van Europa. Dat komt doordat het kassengebied uit 36.000 hectare bestaat, dat zijn bijna vijftigduizend voetbalvelden. En er werken tienduizenden migranten. De aantallen variëren tussen de zestigduizend en honderdduizend. Niemand weet precies hoeveel, omdat veel van de migranten geen contract of verblijfsvergunning hebben.

Waar wonen deze arbeiders? 

Veel van hen wonen in sloppenwijken vlakbij de kassen. De huisjes waarin ze wonen zijn gemaakt van stokken, houten pallets en zijn afgedekt met plastic zeilen die niet voor de kassen gebruikt zijn. Er is geen stromend water en geen officiële elektriciteitsaansluiting. Het stinkt en het is ontzettend muf. Door deze omstandigheden worden mensen lichamelijk ziek, maar ook geestelijk ziek. Deze omstandigheden zijn schandalig voor een land binnen de Europese Unie.

Hoe ben je erachter gekomen dat de tomaten uit Almería in Duitse supermarkten worden verkocht?

Ik ben begonnen door in de Duitse supermarkten te gaan kijken waar de tomaten uit Spanje precies vandaan komen, uit welke regio en van welke coöperaties. Die lijst heb ik naar mijn ARD-collega in Spanje gestuurd, die op haar beurt op zoek ging naar arbeiders die voor de coöperaties werken. Zo kwamen we in contact met slecht behandelde arbeiders die voor de coöperatie BioSabor werken.

verder op deze pagina

Je hebt dus met deze arbeiders kunnen spreken. Wat vertelden ze jou?

Ze moeten zeventig uur per week werken terwijl ze maar voor veertig uur betaald krijgen. Ze hebben wel een arbeidsovereenkomst voor veertig uur, maar niet alle rechten die in deze arbeidsovereenkomst staan, worden toegekend. En op het moment dat je als arbeider aandringt op je rechten, bijvoorbeeld op het gebied van gezondheid en veiligheid op de werkvloer, word je per direct ontslagen. Er heerst een groot angstregime, waardoor deze mensen - die volledig afhankelijk zijn van dit werk - geen andere keuze hebben dan de voorwaarden simpelweg te accepteren: geen toiletten, geen pauzeruimtes, geen beschermde kleding bij het verspreiden van pesticiden, en een loon dat ruim onder het wettelijk minimum ligt, namelijk vier euro per uur. Dit hebben Spaanse vakbonden mij ook bevestigd.

Wat kan Duitsland tegen deze misstanden doen?

Sinds 1 januari 2023 is in Duitsland het zogenoemde ‘Lieferkettensorgfaltspflichtengesetz’ (Wet voor grondig onderzoek in de voedselketen) van kracht. Deze wet houdt in dat de leveranciers van grote Duitse bedrijven, zoals supermarktketens, de mensenrechten in acht moeten nemen en dat die Duitse bedrijven die producten van deze leveranciers afnemen ervoor moeten zorgen dat hun leveranciers de mensenrechten en milieunormen naleven. En dat moeten deze bedrijven doen door bepaalde zogenaamde ‘due-diligence’-verplichtingen (verplichtingen voor grondig onderzoek) na te komen. Voorbeelden van dit soort verplichtingen zijn het maken van een risicoanalyse, het nemen van preventieve maatregelen tegenover hun leveranciers en het opstellen van een mensenrechtenverklaring. Vervolgens moeten zij eens per jaar een rapport indienen bij de ‘Bundesamt für Wirtschaft und Ausfuhrkontrolle’ (Federaal Bureau voor Economische Zaken en Exportcontrole) waarin ze kunnen aantonen dat ze al deze maatregelen hebben genomen.

Het is wel belangrijk om te noemen dat deze Duitse wet alleen geldt voor de directe leveranciers van grote Duitse bedrijven, bijvoorbeeld supermarkten. En in het geval van tomaten zijn de boeren geen directe leveranciers van de supermarkten, maar leveren zij hun tomaten via coöperaties, zoals BioSabor. En daarom hebben de autoriteiten niet direct zicht op wat er lokaal plaatsvindt.

Hoe wordt er in Almería zelf gehandhaafd? 

Vanuit de Spaanse overheid is er een arbeidsinspectie, maar deze is niet goed toegerust. In Spanje is er weinig belangstelling om dit nader te onderzoeken, omdat de landbouw nu eenmaal de economische factor van de regio is. Voor het hele kassengebied in Almería, waar tienduizenden migranten werken, zijn er ongeveer twintig inspecteurs. Naast deze inspectie vanuit de overheid, bestaat er in de private sector ook een vorm van controle. In de jaren negentig hebben Duitse supermarkten een certificeringssysteem opgezet, GlobalGAP. Dit systeem moet ervoor zorgen dat bepaalde minimale productie- en sociale normen door de producenten worden nageleefd, zodat de klanten, oorspronkelijk Duitse supermarktketens, maar inmiddels ook andere Europese supermarkten, er zeker van kunnen zijn dat de arbeidsomstandigheden niet te zeer uit de hand lopen.

Zijn de certificaten voldoende als waarborg?

Experts zijn erg kritisch over dit certificeringssysteem, omdat het zeer fraudegevoelig is. Want een boer krijgt een certificaat voor goede en sociale landbouw door een keuring die een keer per jaar plaatsvindt en die vooraf is aangekondigd. Op het moment van de controle moet alles kloppen wat het certificaat voorschrijft. En als dat klopt, dan krijgt de betreffende boer het certificaat. Maar wat er de andere 364 dagen bij deze boer gebeurt, weet niemand. Tenminste, als er niet een team van journalisten zoals wij een keer komt kijken en over de misstanden bericht.

© JORGE GUERRERO / AFP

Naar aanleiding van het onderzoek van Jan Wiese, is Argos in de Nederlandse supermarkten op onderzoek uitgegaan naar tomaten van coöperatie BioSabor. Lidl en Jumbo bleken deze tomaten te verkopen. Maar in tegenstelling tot Duitsland, bestaat er in Nederland geen wet over hoe Nederlandse bedrijven verantwoordelijk kunnen worden gesteld wanneer er in de voedselketen mensen- en arbeidsrechten worden geschonden.

De afspraken die Nederlandse bedrijven maken met andere partijen in de keten, staan in het ‘Convenant Voedingsmiddelen’. Ook dit convenant verplicht organisaties om toe te zien op bijvoorbeeld de naleving van mensen- en arbeidsrechten en het beschermen van het milieu en klimaat. En als organisaties opmerken dat dit niet of onvoldoende wordt gedaan, moeten ze ervoor zorgen dat dit wordt tegengaan of wordt verminderd. Maar dit convenant is vrijwillig, en niet – in tegenstelling tot een wet – juridisch afdwingbaar.

Nederlandse regelgeving

Lees hier de reacties van de Nederlandse supermarkten

reacties supermarkten

Argos stelde de vijf grootste Nederlandse supermarktketens (Albert Heijn, Jumbo, Plus, Coop en Lidl) vragen over dit convenant, hun tomateninkoop en -verkoop en hun toezicht op de naleving van mensen- en arbeidsrechten. Hieruit bleek dat bij de Jumbo en Lidl tomaten van de coöperatie BioSabor uit Almería verkrijgbaar zijn. Hier zijn vervolgvragen over gesteld.

Geen van de supermarktketens was bereid om onze vragen in een interview te beantwoorden. Wel kregen we schriftelijke antwoorden die we hieronder documenteren.

Bij Jumbo kiezen we zoveel mogelijk voor Nederlandse versproducten en een groot deel van onze aardappelen, groenten en fruit komt dan ook van eigen bodem. In 2022 kwamen in de periode maart/april tot en met medio oktober onze verse tomaten volledig uit Nederland. In de daaropvolgende winterperiode (2022/2023) hebben we tot op heden ongeveer 90% van de verse tomaten geïmporteerd, waaronder uit Spanje. Dit percentage is hoger dan het voorgaande winterseizoen. Door de hoge energieprijzen was er een veel minder groot aanbod van Nederlandse tomaten. 

In heel 2022 was het aandeel verse tomaten dat we uit Spanje hebben geïmporteerd ongeveer 20%. Onze leveranciers voor verse tomaten kopen deze in bij de volgende coöperaties in Spanje: Coagrisan, Agroponiente, Costa de Almaria, Casi en BioSabor. (ETI/Smeta en GRASP gecertificeerd). In 2022 zijn er eenmalig tomaten geleverd vanuit de coöperatie Nijarstar. 

Op onze verpakkingen vermelden wij altijd het land van oorsprong en daarmee volgen wij de wet- en regelgeving. Daarnaast zijn producten voorzien van een traceercode, zodat wij altijd de herkomst kunnen achterhalen. 

Produceren met respect voor mens, dier en milieu is van groot belang voor Jumbo, net zoals het voorkomen van risico’s op het gebied van mensenrechten en milieu. Jumbo is medeverantwoordelijk voor de arbeids- en leefomstandigheden van medewerkers in de toeleveringsketen. Onze leveranciers moeten zich verbinden aan onze Code of Conduct en MVO-voorwaarden ten aanzien van mensenrechten, dierenwelzijn en duurzaamheid. Daarin zijn ook de vereiste certificeringen vastgelegd.  Zo zijn onze verse AGF-producten Global G.A.P. gecertificeerd. Vanuit deze certificering, worden er audits uitgevoerd door een onafhankelijke partij. Ook is Jumbo vanaf de start aangesloten bij het SIFAV (Sustainable Initiative Fruit and Vegetables) 2025 convenant en heeft zich daarmee gecommitteerd aan het realiseren van de ambities in het SIFAV-programma.

Het overkoepelende mensenrechtenbeleid van Jumbo is gebaseerd op de United Nations Guiding Principles on Business and Human Rights (UNGPs) en de OESO-richtlijnen. Dit beleid is hier terug te vinden. Aan de hand van het due diligence principe werken we aan het steeds transparanter maken van onze toeleveringsketens, het identificeren van (potentiële) risico's en het aanpakken van de geconstateerde problemen. 

Naar aanleiding van jullie concrete vraag over BioSabor willen wij jullie verzoeken om eventuele bevindingen die kunnen wijzen op misstanden in onze tomatenketen met ons te delen. Dit stelt ons in staat om zo snel mogelijk een onderzoek te starten.

Na onze bevindingen met Jumbo gedeeld te hebben, kwam de supermarkt met de volgende reactie:

We zijn hier uiteraard erg van geschrokken en de leef- en arbeidsomstandigheden die in de reportage worden geschetst zijn absoluut niet in lijn met onze Code of Conduct en MVO-voorwaarden. Daarom gaan we dit nader onderzoeken en gaan we allereerst in gesprek met onze leverancier. We gaan daarom niet in op het verzoek voor een interview.

Ten aanzien van de vraag over het toezicht op de Global G.A.P. certificering, willen we graag meegeven dat onze leveranciers verplicht zijn een geldig certificaat en de bijbehorende auditrapporten aan ons aan te leveren. De audits moeten altijd uitgevoerd worden door een daarvoor geaccrediteerde organisatie. Deze organisatie wordt ingehuurd door de gecertificeerde partij. Wij laten de aangeleverde certificaten en rapporten controleren door een onafhankelijke organisatie.

We realiseren ons dat certificering en audits geen doel op zich zijn, en dat het nodig is om meer inzicht te hebben in de omstandigheden en potentiële risico’s in onze ketens. Zeker in landen waar goede arbeidsomstandigheden minder vanzelfsprekend zijn. Daarom doen we jaarlijks voor drie hoogrisicoproducten een verdiepend onderzoek in de keten om deze verder inzichtelijk te maken en de risico’s in kaart te brengen en aan te pakken. Vanwege de complexiteit en het internationale karakter van de verschillende ketens werken we hiervoor samen met leveranciers, maatschappelijk organisaties, (lokale) overheden en andere retailers.

We zullen daarom ook de mogelijkheid onderzoeken om binnen het IMVO-convenant en samen met de andere supermarktketens de Spaanse tomatenketen breder aan te pakken. Dit in het verlengde van het gezamenlijke actieplan dat is opgesteld om bij te dragen aan verbetering van arbeidsomstandigheden in de Italiaanse tomatenketen. Voor meer inhoudelijke vragen over het impact assessment dat hiervoor is uitgevoerd en het daaropvolgende actieplan verwijs ik graag door naar het CBL. Zij kunnen hier meer informatie over geven namens de supermarktketens.

Het is onze verantwoordelijkheid om in het productieproces van de producten van ons eigen merk de mensenrechten (en arbeidsrechten) te beschermen. We baseren ons hierbij op internationaal erkende verdragen zoals de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, The United Nations Guiding Principles on Business and Human Rights en richtlijnen vanuit de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO). Meer informatie over onze aanpak om mensenrechtenschendingen in onze ketens te identificeren en maatregelen te nemen lees je in ons position paper over mensenrechten. Daarnaast hebben wij begin 2023 ons 'Human Rights Progress Report' gepubliceerd waarin wij rapporteren over onze voortgang op ons mensenrechtenbeleid.

Over het specifieke onderwerp tomatenteelt kan ik aangeven dat wij de beschreven beschuldigingen serieus nemen. Er vinden al gesprekken plaats met onze leverancier over dit onderwerp. Als onderdeel van onze corporate due diligence hebben we ons ertoe verbonden de werk- en levensomstandigheden op de verschillende niveaus van onze toeleveringsketen te respecteren en waar nodig te verbeteren.

We werken er hard aan om de negatieve effecten in onze toeleveringsketens te minimaliseren, rechtenschendingen effectief te verhelpen en onze invloed aan te wenden voor positieve verandering. We eisen dat onze producenten gecertificeerd zijn volgens de internationaal erkende Global G.A.P. GRASP of een vergelijkbare norm, die veiligheid op het werk, gezondheidsbescherming en sociale zorgen van werknemers omvat.

Onze leverancier, als een producentenorganisatie, is Global G.A.P. gecertificeerd inclusief de aanvullende module GRASP (Risk Assessment on Social Practice). Onze due diligence omvat ook het onderzoeken van mogelijke gevallen van schendingen van het arbeidsrecht en het samen met onze zakenpartners nemen van concrete maatregelen om klachten op de lange termijn op te lossen. In dit kader willen we nogmaals benadrukken dat we de beschuldigingen serieus nemen en de feiten van de zaak tot in detail onderzoeken.

Albert Heijn koopt groenten en fruit zo dichtbij als mogelijk en zo ver weg als nodig. In onze keuzes spelen onder andere kwaliteit, duurzaamheid, voedselveiligheid en kostprijs een rol. Zo ver als nodig gaat bijvoorbeeld over een product dat niet in Nederland geteeld wordt zoals sinaasappelen of indien het qua kostprijs te duur wordt voor onze klanten. Door de ontwikkeling in nieuwe teelttechnieken kunnen we in de winter tegenwoordig in Nederland onder andere tomaten en aardbeien telen. Dit vergt wel de juiste ledverlichting en ook warmte. Door de gestegen energiekosten was het nodig om een aantal producten de afgelopen winter te importeren omdat de kosten dermate hoog waren dat producten voor klanten niet betaalbaar meer zouden zijn. Op aanvraag en goed overleg met onze telers waarmee we samenwerken in Beter voor Natuur & Boer kochten we deze winter een deel van onze tomaten in Spanje. In januari/februari 2023 hebben wij 2052 ton tomaten uit Spanje geïmporteerd, in januari/februari 2022 was dat 1632 ton. De coöperaties Murgiverde en Eurosol leveren ons de tomaten. Wij kopen geen tomaten die geproduceerd zijn door kwekers die aangesloten zijn bij de coöperatie BioSabor. 

Het aanbod van groenten en fruit uit Spanje is door de relatief lage temperaturen in dat de afgelopen weken land wel kleiner dan normaal. De koude weeromstandigheden hebben invloed op de groei van verschillende producten. Het aanbod uit Spanje verschilt op dit moment per dag. We hopen dat de leveringen vanuit Spanje weer snel volledig zullen zijn. In veel gevallen zijn er alternatieven beschikbaar voor onze klanten. Te denken valt aan producten uit de diepvries of uit de koelschappen. Bijvoorbeeld de bloemkoolroosjes met probeerkorting zijn uit de diepvries. Net zo gezond en lekker. En geoogst op het moment dat ze in het seizoen waren. Ook nog eens voordelig. We bieden sowieso onze klanten groenten van het seizoen; lekker en het voordeligst. 

Via een code op de verpakking of omverpakking is voor Albert Heijn traceerbaar van welke leverancier het product afkomstig is. 

Steeds meer consumenten willen weten wat er op hun bord ligt, waar producten vandaan komen en hoe ze worden gemaakt. We verkopen bij Albert Heijn ruim 11.000 eigenmerkproducten en meer dan 46.000 producten in totaal. Producten die vaak in Nederland, maar ook op veel verschillende plekken op de wereld worden geproduceerd zoals terug te vinden op deze wereldkaart. Dit brengt voor ons een verantwoordelijkheid met zich mee. Verantwoordelijkheid ten aanzien van de mensen die werkzaam zijn in de keten, het welzijn van dieren en het milieu.

We willen dat klanten met een gerust hart boodschappen kunnen doen. Daarom worden leveranciers van eigenmerkproducten volgens sociale en milieustandaarden gecertificeerd; dat zien wij als een belangrijke basis. Daarnaast hanteren we, als onderdeel van onze inkoopvoorwaarden, gedragsregels voor onze leveranciers. Deze zijn samengebracht in de zogeheten Standards of Engagement. Voor meer informatie over ons mensenrechten- en duurzaamheidsbeleid verwijs ik je naar onze due diligence policy. 

Wat ik je verder nog wil meegeven is dat wij zoveel mogelijk met vaste leveranciers samenwerken met een lange termijn focus. Met onze telers worden programma’s voor levering afgesproken. 

Alle inkopen worden vastgelegd in een contract met leveranciers/teeltbedrijven. Hierin is opgenomen een code of conduct (Standards of Engagement) waarin de afspraken rond genoemde aspecten zijn vastgelegd. Wij zijn verbonden aan het SIFAV 2025 convenant. Hiermee verbinden wij ons om onze producten duurzaam in te kopen, zowel op gebied van sociale duurzaamheid als op gebied van verantwoord omgaan met milieu. Spanje is volgens VN-richtlijnen een midden risico land op gebied van arbeidsomstandigheden en mensenrechten. Volgens de regels in SIFAV-verband moeten teeltbedrijven in Spanje minimaal voldoen aan de GRASP-module add-on van GlobalGAP en sociale vereisten/audit voor telers uit Spanje als onderdeel van dit beleid. Dit wordt door ons vereist aan Spaanse leveranciers/teeltbedrijven, en jaarlijks ge-audit door onafhankelijk daarvoor opgeleide auditoren. En wij bezoeken onze leveranciers regelmatig.

We hebben in 2022 meer tomaten geïmporteerd dan in 2020 of 2021. Dit komt door de energiecrisis, waardoor er geen/te weinig aanbod was vanuit Nederland. Wij kopen onze tomaten in Spanje rechtstreeks in bij Eurocastell of via de Nederlandse bedrijven Fortuna Frutos en TNI. PLUS, Coop, Fortuna Frutos en TNI kopen geen tomaten bij BioSabor.

Wij zetten ons zowel met de totale branche als individueel in om arbeidsomstandigheden overal ter wereld te verbeteren. Zo draagt PLUS de grootste Fairtrade premie af van alle Nederlandse supermarkten en zijn we dit jaar als eerste supermarkt gestart met de verkoop van uitsluitend Fairtrade snoeptomaten. 

Wij voelen dan ook zeker een verantwoordelijkheid om bij te dragen aan betere arbeidsomstandigheden. Hier geven we branche-breed invulling aan binnen CBL verband. Ook binnen onze inkoopvereniging Superunie is er actief aandacht voor ketenverantwoordelijkheid. PLUS heeft hiertoe de aanpak ‘Vooruit in ketenverantwoordelijkheid’ opgezet. Met deze aanpak werken we aan meer transparantie en blijven we ons inspannen om samen met partners onze ketens te verduurzamen. Vanuit deze aanpak hebben we recent een risicocheck uitgevoerd op circa 1000 producten die PLUS zelf inkoopt. Vervolgstap is nu het starten van een High Risk Impact Assessment om een hoog risico keten verder te onderzoeken. 

Het is belangrijk dat alle partijen die in de keten een rol vervullen verantwoordelijkheid nemen en pro-actief zijn. Net als dat nationale en Europese overheden een belangrijke rol vervullen in de regelgeving en controle daarop. Wij voelen een verantwoordelijkheid voor de arbeidsomstandigheden in de keten en vinden het cruciaal dat producenten zich houden aan de wet- en regelgeving. Misstanden kunnen alleen voorkomen worden als alle schakels hun verantwoordelijkheid nemen. Dit geldt ook voor producenten, controlerende instanties en overheden. 

Vanuit onze inkooporganisatie Superunie vragen we iedere leverancier van producten van eigen merken, versproducten en AGF waarvan de productielocatie in een risicoland gevestigd is om transparantie te geven en arbeidsomstandigheden te respecteren. De leverancier is dan verplicht een geldig social compliance auditrapport aan te leveren. Dit is een continu proces. Spanje (Almeria) is geen risicoland maar is als medium-risk gekwalificeerd, voor producten uit dit gebied is onder het SIFAV-convenant nu ook gestart met het uitvragen van auditrapporten. 

Naar aanleiding van een onderzoek naar de productie van tomaten in het Spaanse Almeria interviewde Argos Eline Achterberg van Oxfam Novib. De hulporganisatie deed eerder onderzoek naar de woon- en werkomstandigheden van arbeidsmigranten in Italië. Volgens Oxfam is de macht van supermarktketens groot en worden migrantenwerkers en ook vrouwen hier als eerste de dupe van.

interview Oxfam Novib