Denkersparadijs

Robbert Dijkgraaf (1960) heeft een paar vierkante meter in het paradijs. Een zeshoekige werkkamer met uitzicht over een glooiend gazon dat elke dag een grasmaaier ziet. Meterslange boekenkasten, krijtbord, ramen tot aan het hoge plafond. Ooit was dit het kantoor van zijn bijna-naamgenoot, de illustere natuurkundige Robert Oppenheimer. Hier werkt Nederlands bekendste wetenschapper aan zijn onderzoek, de snaartheorie, een speech of een wervende mail aan gulle geldschieters. Taken die horen bij zijn directeurschap van het Institute for Advanced Study (IAS) in de Amerikaanse stad Princeton, even ten zuidwesten van New York. Een privaat en onafhankelijk instituut gefinancierd door bewonderaars van puur theoretisch onderzoek. Een plek die, in een poging het te typeren, ook wel een ‘intellectueel walhalla’ of het ‘Real Madrid van de wetenschap’ wordt genoemd.

Ontspannen leunt Dijkgraaf achterover in zijn tuinstoel op het terras achter zijn ambtswoning tegenover het instituut. Vers gestreken lichtblauw overhemd en kaki pantalon. Aan niets is te merken dat hij zo’n drukke agenda heeft dat jij of ik er gillend gek van zouden worden. Jazeker, deze plek is uniek. Nergens anders ter wereld zijn wetenschappers zo onafhankelijk en krijgen ze zoveel vrijheid om hun eigen nieuwsgierigheid te volgen als hier aan het IAS, vertelt hij. Geen energieslurpende studenten, geen offtopic lezingen, geen beurzen aanvragen of tijdrovend commissiewerk, geen slopende deadlines of wekelijks bowlen met collega’s. Wiskundigen, natuurkundigen, historici, sociologen, filosofen, sterrenkundigen; de 23 permanente geleerden en 200 streng geselecteerde
gastonderzoekers hebben geen enkele verplichting. Kennis vergaren is hun enige missie. Dijkgraaf neemt een slok van zijn sparkling water. ‘We hopen dat die vrijheid tot iets verrassends, iets geks leidt.’

Het IAS werd in 1930 opgericht als een ‘paradise for scholars’ door een man met een idee, onderwijshervormer Abraham Flexner, en twee welgestelde filantropen op zoek naar een idee, broer en zus Louis Bamberger en Caroline Bamberger-Fuld. Einstein was een van de eerste professoren. ‘Ich bin Feuer und Flamme dafür,’ zou deze verheugd over zijn aanstelling met riante toelage gezegd hebben. Andere voor de nazi’s vluchtende Europese masterminds volgden, zoals wiskundigen Kurt Gödel en John ‘fonkelend intellect’ von Neumann. Sindsdien komen de briljantste geesten, waaronder 33 Nobelprijswinnaars, hier samen om in de voetsporen van Einstein theoretisch toponderzoek te doen.

‘The Aaj Ee what?’ ‘You mean Princeton University?’ ‘Never heard of.’ Op een steenworp afstand, in downtown Princeton, hebben verrassend weinig mensen van het IAS gehoord. Het ligt dan ook goed weggestopt aan de rand van het stadje, ingenesteld in 200 hectare bossen. De bufferzone, noemt Dijkgraaf het. Ver weg van toeterende pick-ups en frappuccino slurpende studenten. Zo kunnen de grootste talenten uit de wetenschap zich volledig concentreren op het pure denken.

‘Als 27-jarige promovendus mocht ik een maand op het IAS verblijven,’ vertelt Dijkgraaf. Een droom die uitkwam. Hij ontmoette zijn grote held, natuurkundige Edward Witten. ‘Tot mijn verbazing was hij écht geïnteresseerd in wat ik dacht.’ Eenmaal terug in Amsterdam had hij het gevoel uit het paradijs gegooid te zijn, zegt hij over die tijd. In 2012 keerde hij terug. Met zijn vrouw, auteur Pia de Jong, en hun drie kinderen. Hij was unaniem verkozen tot de nieuwe directeur. Een baan die hij zelf omschrijft als ‘burgemeester van een onafhankelijk Gallisch verzetsdorp’. ‘Wij wilden alleen hem,’ zei zijn voorganger, natuurkundige Peter Goddard.

Soepel zwaait Dijkgraaf een been over zijn sportieve fiets. Een cognackleurige aktetas bungelt aan het stuur. Even naar een afspraak met een potentiele donateur. Dat biedt kans om de weelderige campus te bezoeken. Hier geen knetterende boombox of uitbundige vrolijkheid, geluiden die bij een doorsneecampus horen. Wat direct opvalt is de rust. Op de hysterische herfstkleuren na is de parkachtige omgeving ontdaan van elke prikkel. Een Turkse dame en een Duitse jongen discussiëren op bijna-fluistertoon over log geometrische technieken voor open invarianten in spiegelsymmetrie. De Zuid-Afrikaanse wiskundige Peter Sarnak hangt ontspannen in een tuinstoel onder een eikenboom en werkt wat onmogelijke formules uit.

Geen ruimte voor middelmaat in dit intellectuele paradijs. ‘Veel mensen werken hier juist aan de moeilijkste raadsels op aarde,’ vertelt Dijkgraaf, terug van zijn afspraak. Vragen zoals: wat is ruimte, wat is tijd? Waarom is materie soms hard en soms zacht? Waarom schijnt de zon, waarom is het gras groen? ‘Kinderlijke vragen eigenlijk. Maar zelfs al die ideeën van Einstein bieden geen antwoord. Wetenschappers wereldwijd proberen nou eenmaal de wereld om zich heen te begrijpen. Vergelijk het met het bouwen van een hoge toren. In Princeton gieten we de betonnen fundering. Het theoretisch fundament van de wetenschap.’