Het woord 'revolutie' komt van het Latijnse 'volvere', wat 'draaien' of 'rollen' betekent. Letterlijk betekent revolutie dus een terugdraaiing of omwenteling. De term werd oorspronkelijk gebruikt in de astronomie om de baan van een hemellichaam mee te beschrijven. Pas in de zeventiende eeuw werd 'revolutie' voor het eerst gebruikt om een plotselinge politieke verandering mee aan te duiden. Historici zijn het echter niet altijd eens welke gebeurtenissen de term waardig zijn. Er zijn nergens officiële criteria vastgelegd. Wel hebben verschillende denkers geprobeerd 'revolutie' te definiëren. VPRO Tegenlicht geeft een overzicht.
Wat is een revolutie? Hebben revoluties voorspelbare patronen? Leestips voor boeken over revoluties. Van Pleinburgers tot Revolution van Russell Brand.
Meer artikelen bij deze aflevering
Pleinburgers - Herman van Gunsteren
In het zestig pagina's tellende boekje 'Pleinburgers' legt politiek filosoof Herman van Gunsteren uit wat hij onder een pleinburger verstaat. Van Gunsteren bedoelt de burger die een betoging op een centraal plein als middel ziet om zijn onvrede over democratisch genomen beslissingen te uiten. Maar dat geeft een probleem: met welk recht doen pleinburgers dat? Ze kunnen toch immers zelf gaan kiezen?
Van Gunsteren betoogt dat dit probleem zich oplost wanneer je een republikeinse definitie van vrijheid aanhangt. Vrijheid, zo zeggen republikeinen, is 'non-dominantie'. De vrijheid om je eigen leven vorm te geven is het belangrijkste wat er is. Dat kan alleen als anderen (inclusief de overheid) geen controle over je hebben. Democratie is daarvoor een belangrijk middel, maar niet het enige. Ook voor overheersing door overheidsinstanties moet worden opgepast. Het is daarom juist goed als burgers over verschillende wegen beschikken om overheersing te bestrijden.
Van Gunsteren pleit ervoor om pleinprotesten vast te leggen in de constitutie. Dat wil zeggen: een plek te geven in de wetten en officiële gebruiken van een land. Dat is meteen een beperking van het pleidooi van de hoogleraar. Van Gunsteren bespreekt alleen pleinprotesten die zich al ín een democratie bevinden. Protesten bedoeld om democratie te realiseren, bespreekt hij niet.
Competente Rebellen - Casper Thomas
Een ander Nederlands boek over revolutie schreef Casper Thomas, redacteur van De Groene Amsterdammer. Thomas schrijft over de demonstraties in en rondom het Maagdenhuis door de studenten van de Universiteit van Amsterdam. Hij beargumenteert dat de Maagdenhuis-bezetting indicatief is voor een breder ongenoegen. "Noem het economisme, rendementsdenken, neoliberalisme of wat dan ook", zo zegt Thomas, "de onderliggende klacht is hetzelfde: het menselijk individu verdwijnt uit beeld als de financiële logica dominant wordt".
Thomas geeft ook voorbeelden. Dezelfde soort signalen zijn volgens hem terug te vinden in de zorg, het onderwijs en de verzekeringssector. De trend van het protesteren tegen dergelijk rendementsbeleid wordt vervolgens nog breder getrokken door Casper Thomas. Hij beschrijft een mondiale trend van het protesteren tegen het economisme en/of het neo-liberalisme.
Wie een internationale blik loslaat op de Maagdenhuisprotesten ziet al snel dat ze passen in een wereldwijde trend
De bezetting van het universitaire gebouw op 25 februari 2015 was een evenement dat was ontstaan na vele andere protesten over de hele wereld die grotendeels dezelfde aanklacht hadden. De protesten in Israël en Spanje in 2011 en de Occupy-beweging zijn enkele voorbeelden. Thomas laat zien dat al deze demonstraties en revoluties niet afzonderlijk van elkaar kunnen worden gezien.
Revolution - Russell Brand
Een heel ander en levendig geluid over revoluties komt van de Britse komiek en politiek activist Russell Brand. Brand is een bevlogen en charismatische spreker die zich zichtbaar opwindt over ons huidige kapitalistische stelsel. De activist stelt in zijn boek 'Revolution' dat onze huidige democratie een aanfluiting is. Bijvoorbeeld omdat de Amerikaanse partij met het meeste campagnegeld altijd wint. Hij oppert een sociale revolutie gebaseerd op twee principes: geweldloosheid en 'de radicale verbetering van de levens van gewone mensen'.
These machines are here to serve us. If the machines don't serve us, switch the machines off.
Het protest dat Brand voorstaat, is gericht tegen de machthebbers van nu. Die doen alleen wat de economische elites hen opdragen en hebben geen oog voor de "gewone" mensen. De komiek roept op om niet te stemmen als vorm van verzet. Er bestaat volgens Brand namelijk geen werkelijke keuze.
Geweldloos verzet - Gene Sharp
Brand heeft het concept van geweldloos verzet niet zelf uitgevonden. Gandhi werd er beroemd mee en het idee waaide over naar het Westen. Politiek filosoof Gene Sharp schreef er misschien wel het meest diepgaande boek over: 'The Politics of Nonviolent Action'. In dit boek uit 1973 legt Sharp uit dat macht geen eigenschap is van de machthebber, maar afhankelijk is van de gehoorzaamheid van de onderdanen.
Instituten als de politie en de rechtstaat houden deze gehoorzaamheid in stand, maar culturele aspecten spelen ook een rol. De "goddelijkheid" van vorsten, het aanzien van presidentiële rituelen en morele normen en taboes. Allen zijn ze een voorbeeld van hoe gedaan wordt alsof macht een eigenschap van de machthebber is.
De crux van geweldloos verzet zit precies in deze aard van macht. Wanneer burgers ontdekken dat zij zelf de bron zijn van die macht, kunnen ze ophouden te gehoorzamen en zo dictators de macht ontnemen. Sharp geeft in zijn boek 198 methodes om van een dictator af te komen. Zijn boek beïnvloedde talloze opstanden, zoals die in Egypte en de Baltische staten.
Sharp werd genomineerd voor een Nobelprijs voor de Vrede. In 2011 werd er een documentaire over hem gemaakt: 'How to Start a Revolution'.