De Donbas-regio is rijk aan grondstoffen die van cruciaal belang zijn voor de energietransitie. De Europese Unie, net als de andere grootmachten, aast op deze ‘nieuwe olie’ om haar machtspositie in de toekomst te kunnen garanderen.

Hoe sneller Europa verduurzaamt, hoe sneller we onafhankelijk zijn van Rusland, zei de Europese Commissievoorzitter Ursula von der Leyen onlangs. Maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Want voor de productie van zonnepanelen, windturbines en elektrische auto’s zullen we allerlei mineralen en metalen uit de grond moeten halen. Waar de twintigste eeuw werd gebouwd op een economisch systeem van fossiele energie, zal de 21e eeuw het tijdperk zijn van ‘zeldzame’ grondstoffen. 

Je smartphone bevat bijvoorbeeld al tot vijftig verschillende soorten metalen. De reden dat je telefoon trilt als je gebeld wordt, is het zeldzame aardmetaal neodymium. En voor de productie van batterijen voor elektrische auto’s is er een grote vraag naar lithium, kobalt, grafiet en nikkel. Alleen al voor deze batterijen schat de Europese Commissie tegen 2030 vijf keer meer kobalt en bijna twintig keer meer lithium nodig te hebben dan nu. In 2050 zal die vraag nog eens zijn verdrievoudigd. 

de 21ste eeuw wordt het tijdperk van de zeldzame grondstoffen

'Strategisch partnerschap'

Sinds de aankondiging van de European Green Deal is deze kwestie nog urgenter geworden. De totale productie van de benodigde grondstoffen voor de groene transitie zou tegen 2050 met bijna 500 procent kunnen toenemen, blijkt uit een rapport van de Wereldbankgroep.

Één probleem: we kunnen ze niet zelf produceren.

De Europese Commissie heeft een lijst opgesteld van dertig ‘kritieke grondstoffen’ die van groot economisch belang zijn, maar niet binnen de EU kunnen worden gewonnen en dus moeten worden ingevoerd. Op die lijst staan naast lithium en kobalt, ook natuurlijk grafiet, rubber, fosfor en titanium. Om de toevoer van deze stoffen te verzekeren wil de Europese Unie vaker ‘strategische partnerschappen’ aangaan met zogenoemde resource rich third countries. 

Oekraïne heeft de grootste reserves van winbare grondstoffen in Europa

Op 12 juli 2021, ongeveer zeven maanden voor de Russische invasie, ging de Europese Unie zo’n strategisch partnerschap aan met Oekraïne. Want 21 van de 30 kritieke grondstoffen van de EU-lijst zijn te vinden in Oekraïne, met name in het oosten van het land. Dat maakt dat het land de grootste reserves van winbare grondstoffen in Europa heeft. Het partnerschap was volgens de Europese Commissie ‘doorslaggevend om het mondiale concurrentievermogen te behouden.' 

En dat is belangrijk voor de machtspositie van de EU. Europa mag dan in de toekomst misschien minder afhankelijk zijn van Russisch gas, het risico dreigt dat dat ingeruild wordt voor een afhankelijkheid van een nog grotere wereldmacht: China.

Afhankelijk van China

China is met afstand de grootste speler in de strijd om de grondstoffen van de toekomst. Van die 30 'kritieke grondstoffen' importeert de EU er momenteel 19 uit China. Voor zeldzame aardmetalen is de EU zelfs voor 98 procent afhankelijk van de Chinezen. Deze metalen zijn onmisbaar voor elektrische auto’s, computers en windmolens en staan onder onder één noemer - rare earth elements - op de EU-lijst.

Maar zeldzame aardmetalen zijn slechts een van de manieren hoe China het wereldwijde aanbod van kritieke grondstoffen domineert. Hoewel het merendeel van het lithium in de wereld uit Chili, Australië en Argentinië komt en de Democratische Republiek Congo onmisbaar is voor kobalt, zijn het vaak Chinese bedrijven die een significant aandeel hebben in de ontwikkeling en exploitatie van mijnbouwprojecten. Het ruwe materiaal wordt vervolgens verscheept naar China en daar verwerkt in een raffinaderij, zodat het gebruikt kan worden in onderdelen van eindapplicaties voor schone energie zoals batterijen en zonnepanelen.

ruim 60 procent van de wereldwijde productie van essentiële grondstoffen vindt plaats in China

China is de enige supermacht die, sinds de jaren ‘80, enorm veel heeft geïnvesteerd in deze sector, en heeft daarmee controle vergaard over het overgrote deel van de toeleveringsketen. Ruim 60 procent van de wereldwijde verwerking van essentiële grondstoffen vindt plaats in China. 

Aardmetalen als wapen

Zoals Rusland fossiele energie gebruikt als pressiemiddel om geopolitieke doelstellingen te verwezenlijken, zou China dat in de toekomst kunnen doen met grondstoffen. Dit kan betekenen dat China landen dwingt hun toon te matigen als het gaat om kwesties als Taiwan, de Zuid-Chinese Zee, binnen-Mongolië of Xingxiang, schreef hoogleraar internationale betrekkingen Rob de Wijk vorig jaar.

Dat China er niet voor terugdeinst om haar zeldzame aardmetalen als politiek wapen te gebruiken, heeft Japan al eens ondervonden.

In 2010 had China alle export van zeldzame aardmetalen naar Japan stopgezet vanwege een geschil over een Chinees vissersschip dat de Japanse kustwacht aantrof bij de Senkaku-eilanden. Dit is een kleine groep van onbewoonde eilanden in de Oost-Chinese Zee die onder Japans bestuur vallen, maar waar zowel China als Japan aanspraak op maken. Japan was bijna volledig afhankelijk van China voor deze zeldzame aardmetalen, die essentieel zijn voor de Japanse high tech-industrie. In korte tijd stegen de prijzen van metalen als neodymium en dysprosium naar recordhoogte. Uiteindelijk was het de Wereldhandelsorganisatie die er voor zorgde dat China zijn exportbeperkingen pas in 2015 ophief.

zoals Rusland fossiele energie inzet als geopolitiek pressiemiddel, kan China dat in de toekomst doen met grondstoffen

De nieuwe olie

Waar Von der Leyen duurzaamheid ziet als dé oplossing voor een onafhankelijk Europa, waarschuwde haar collega Maroš Šefčovič in 2018 al dat afhankelijkheid van kritieke grondstoffen een potentieel gevaar is voor het Westen. 'Als het gaat om de kwestie van afhankelijkheid, kunnen we in een situatie terechtkomen waarin grondstoffen de nieuwe olie worden,' aldus de vice-voorzitter van de Europese Commissie en hoofdverantwoordelijke van de energie-unie tegen EURACTIV. 

Ook Jeff Amrish Ritoe spreekt zijn zorgen uit over deze afhankelijkheid. Hij is strategisch adviseur energie en grondstoffen en aangesloten bij het Haags Centrum voor Strategische Studies. 'Wat politici in het Westen minder goed begrijpen, is dat dit hele proces, van mijnbouw tot aan gekwalificeerd materiaal dat in een product kan gaan, gigantisch lang duurt. Het duurt alleen al zeven tot tien jaar om een mijn te laten opereren,' vertelt hij.

De EU loopt niet alleen lichtjaren achter op China, maar van de drie grote economische wereldmachten (VS, China en de EU) mist hij bij de EU ook slagvaardigheid. De Europese Unie heeft bijvoorbeeld momenteel geen enkele lithiumraffinaderij. Ter vergelijking: de VS heeft er één, Rusland drie en China tientallen. 'De Europese Unie is kampioen in plannen maken, maar nu moet er ook echt wat gebeuren,' aldus Amrish Ritoe.

afhankelijkheid van kritieke grondstoffen is een potentieel gevaar voor het Westen

Pas dan zal Europa minder afhankelijk zijn van slechts één of een handjevol leveranciers. 'Er is een groot onbenut potentieel voor het opbouwen van duurzame en verantwoorde strategische partnerschappen met landen die rijk zijn aan grondstoffen,’ schrijft de Europese Commissie in haar plannen. Eerder is er al een strategisch partnerschap met Canada afgesloten, een hoogontwikkeld land op het gebied van mijnbouw. Daarnaast wordt er ook met belangstelling gekeken naar ontwikkelingslanden in Afrika en Latijns-Amerika.

Maar het is vooral binnen de grenzen van het eigen continent waar de EU aandachtig zoekt naar kritieke grondstoffen. Zoals in Noorwegen, Servië en dus Oekraïne.

Oekraïense bodemschatten

Oekraïne is een potentiële supermacht op het gebied van natuurlijke grondstoffen. Momenteel is het land geen grote producent, maar het heeft gigantische onaangeboorde concentraties zeldzame mineralen en metalen in de ondergrond. Het land herbergt 117 van de 120 meest gebruikte mineralen ter wereld en 21 van de 30 kritieke grondstoffen die op de EU-lijst staan. Hoewel de totale uitvoer van grondstoffen in 2021 slechts 15 miljard bedroeg, wordt de totale waarde van de Oekraïense bodemschatten op zo’n 7,5 duizend miljard Amerikaanse dollars geschat.

In Oost-Oekraïne zou bijna 500 duizend ton lithium onder de grond zitten, schreven Oekraïense onderzoekers afgelopen februari. Daarmee zou het één van de belangrijkste lithiumproducenten ter wereld kunnen worden. De bevindingen zijn voornamelijk gedaan rond het gebied van Marioepol, de door Russische bombardementen verscheurde havenstad in de Donbas.

In november 2021 was het Australische mijnbedrijf European Lithium al bezig met het veiligstellen van de rechten van twee lithiumafzettingen. Zo wil het bedrijf de grootste lithiumleverancier van Europa worden, schrijft The New York Times. Dezelfde maand vroeg het Chinese bedrijf Chengxin Lithium rechten aan in dezelfde gebieden.

in Oekraïne zou bijna 500 duizend ton lithium onder de grond zitten

Een andere grondstof waar Oekraïne veel van heeft, met ongeveer 20 procent van de wereldwijde reserves, is natural flake graphite. Grafiet, een vorm van koolstof, is essentieel voor batterijen voor elektrische auto’s. Zo bevat een Nissan Leaf bijvoorbeeld 40 kilogram grafiet. 

Op dit moment is China goed voor bijna 80 procent van de wereldwijde grafietvoorziening, waarbij zij voornamelijk gebruik maken van synthetisch grafiet, dat wordt gemaakt van restproducten uit de raffinage van aardolie. Dit proces is zeer kapitaalintensief en milieubelastend. De verwachting is daarom dat er de komende jaren meer wordt geïnvesteerd in natural flake graphite buiten China, schrijft Amrish Ritoe in zijn paper The New Great Game: Securing critical minerals today for a clean energy system tomorrow. 'Het wordt dan heel belangrijk voor de EU om betrokken te raken bij de ontwikkeling van deze projecten. Alleen met grafiet in haar toeleveringsketens kan de EU haar ambities met lithium-ion batterijen waarmaken.'

Russische invasie

Rusland heeft grote ambities op het gebied van kritieke grondstoffen. In augustus 2020 zei Alexei Besprozvannykh, de Russische vice-minister van Industrie en Handel, tegen Reuters dat het doel is om tegen 2030 de grootste producent ter wereld te worden, na China. Rusland streeft ernaar om in 2025 bijna volledig zelfvoorzienend te zijn.

Sinds de oorlog is het voor Russische lithiumraffinaderijen een stuk moeilijker geworden om ruw materiaal te importeren, zegt Amrish Ritoe. 'Annexatie van een gebied dat rijk is aan grondstoffen biedt een aantrekkelijk alternatief. Weliswaar duurt het een aantal jaar om deze grondstoffen uit de grond te krijgen (7-10 jaar red.) maar het maakt Rusland op de lange termijn wel minder afhankelijk van invoer van ruw materiaal uit het buitenland.'

Of de Oekraïense grondstofreserves ook een reden zijn voor de invasie durft Amrish Ritoe niet te stellen. ‘Ik zou niet willen invullen wat Poetin denkt maar ik denk wel dat de Russische President strategisch genoeg denkt om het mee te nemen in zijn overwegingen.’

oorlogen om grondstoffen zijn zo oud als de weg naar Rome

Rob de Wijk zei in 2012 tegen het Financieel Dagblad dat hij niet uitsluit dat het Westen in de toekomst militair zal moeten ingrijpen om haar grondstoffen veilig te stellen. Die optie sluit ook Amrish Ritoe niet uit. 'Oorlogen om grondstoffen zijn zo oud als de weg naar Rome. We hoeven niet ver terug in de tijd te gaan om te zien dat dit soort dingen voorkomen.'

'Ironisch genoeg kom je dan ook weer uit bij Oekraïne,' vertelt hij. 'Eén van de hoofdredenen dat Hitler in 1941 zijn non-agressie pact met Stalin verbrak, was omdat hij de toegang wilde krijgen tot Oekraïens graan en petroleum om daarmee de slurpende oorlogsmachine van de Duitsers te voorzien van brandstof en voedsel.' Dat Hitler zich verkeek op de weerstand die hij zou krijgen is bekend. Zijn beslissing om de Sovjet Unie aan te vallen heeft de loop van de geschiedenis bepaald.

Maar als Rusland die grondstoffen eenmaal in handen heeft, wie wil het dan nog van hen importeren? Op dit moment is dat vooral China. Aan de andere kant kunnen dingen in de toekomst vreemd lopen, erkent Amrish Ritoe. 'Biden gaat nu ook naar Venezuela om te praten over olie-import.' Eén ding is zeker: als Rusland bepaalde gebieden zou innemen, dan kan de EU haar plannen om grondstoffen uit Oekraïne te halen wel vergeten.