maandag 7 maart, 20:20 uur, VPRO, NPO 2

Een nieuwe orde

7 maart 2022

Het is urgenter dan ooit dat Europa zelfvoorzienend wordt op het gebied van energie. Dat gaat gepaard met grote machtsverschuivingen, zowel binnen als buiten de EU. Wat gaat de energietransitie betekenen voor de geopolitieke verhoudingen?

Brussel wil razendsnel vergroenen – en daarmee minder afhankelijk worden van Russisch gas en olie uit het Midden-Oosten. Als kabinetschef van Frans Timmermans, werkt Diederik Samsom tegenwoordig in Brussel aan ‘zijn’ Green Deal. De noodzaak om energie-onafhankelijk te zijn is volgens Samsom groter dan ooit. De ambitie is om de nodige groene grondstoffen zo dichtbij mogelijk, en het liefst in Europa zelf te winnen.

EU-kandidaatlid Servië is door deze ambitie uitgegroeid tot een betwist veld op het schaakbord van de groene grondstoffen. Het land is rijk aan koper en lithium. De Chinese mijngigant Zijin ging er al voortvarend te werk en opende er recentelijk een grote kopermijn, van belang voor de bouw van windmolens.

Maar ook de EU kijkt met interesse naar de Servische grondstoffen. En dan vooral naar lithium. Dat mineraal zit in de Jadarvallei in de grond. De plannen van mijnbouwer Rio Tinto zijn door de regering op een laag pitje gezet, vanwege een massale volksopstand tegen de komst van de mijn. Veel Serviërs zitten niet te wachten op komst van de lithium-economie in hun land.

lees meer

Boer en veearts Zlatko Kokanovic leeft in de Jadarvallei en is uitgegroeid tot het belangrijkste gezicht van de protestbeweging. Hij is meer dan sceptisch over de motieven van zijn Europese buren: ‘Europa wil de groene transitie en lithiumaccu’s om een schone lucht te krijgen, maar van Servië willen ze een stortplaats voor Europees afval maken.’

Het lijkt een onmogelijke opgave: als er overal waar nieuwe mijnen aangelegd worden zoveel protest is als in Servië, kan de EU zijn ambities wel vergeten. Zijn die plannen überhaupt wel haalbaar op zo’n dichtbevolkt continent, waar mensen al tegen de eerste de beste windmolen in opstand komen?

In het Duitse Karlsruhe geloven ze dat het kan. Bij Vulcan Energieressourcen werken ze aan CO2-neutrale lithiumproductie op industriële schaal, geheel van eigen Europese bodem. Met het gigantische veld van ondergronds, in water opgelost lithium dat ongeveer onder de hele stroomvallei van de Rijn ligt, hoopt dat bedrijf aan de snel groeiende vraag naar autobatterijen te voldoen. Een ambitie die naadloos aansluit op de inzet op meer zelfvoorzienendheid van de EU.

Regie: Mea Dols de Jong
Research: Arnout Arens, Ilija Bozovic
Montage: Paul Delput
Productie: Marie Schutgens
Eindredactie: Doke Romeijn & Geert Rozinga

over de sprekers ↓

Diederik Samsom

Kabinetschef bij de Europese Commissie, Brussel

Sinds 2019 is Diederik Samson kabinetschef van Europees commissaris Frans Timmermans. Hij focust zich op de uitvoering van het EU-klimaatbeleid. Tussen 2030 en 2035 zouden we onafhankelijk kunnen zijn van Russisch gas, zegt hij. Als we de ambitieuze plannen doorvoeren die er nu liggen.

Volgens Samsom zijn we als mensheid wel vaker op een muur af gerend om vervolgens net van tevoren af te remmen. Dat tekent ons. Dit keer is de muur alleen wel erg hoog en rennen we er nog harder op af. ‘We hebben de energieafhankelijkheid slaapwandelend laten gebeuren.’ Hij vreest dat er met lithium een soortgelijke situatie kan komen ontstaan als met gas. ‘Een soort poetin-achtige situatie van complete afhankelijkheid.’ We moeten op zoek naar innovatie in plaats van onszelf te afhankelijk maken van één grondstof.

Al voordat hij de politiek in ging, was Samsom jarenlang actief als vrijwilliger bij Greenpeace. Vanaf 2005 werd hij Namens de Partij van de Arbeid lid van de Tweede Kamer, waarvan vier jaar als partijleider. Toen hij eind 2016 de lijsttrekkersverkiezing verloor van Lodewijk Asscher, besloot hij uit de politiek te stappen en werkte hij twee jaar als adviseur van een afval- en energiebedrijf. Toch vond hij zijn weg naar de politiek terug.

Meghan O’Sullivan

Hoogleraar internationale betrekkingen aan Harvard

Sinds de Irak-oorlog houdt Meghan O'Sullivan zich bezig met hoe fossiele en groene energie invloed hebben op de mondiale politiek. Tussen 2004 en 2007 was ze ‘Special Assistant’ van George W. Bush. Ook was ze twee jaar plaatsvervangend nationaal veiligheidsadviseur voor Irak en Afghanistan. In 2008 werd ze door Esquire Magazine uitgeroepen tot een van de meest invloedrijke mensen van de eeuw.

Als expert op het gebied van internationale betrekkingen houdt O’Sullivan haar kennis en kunde dan ook zeker niet binnen de muren van de universiteit. Naast hoogleraar internationale betrekkingen aan Harvard, is O'Sullivan onder andere consultant voor energiebedrijven en lid van het Centre for Global Energy Policy van de Universiteit van Columbia.

Volgens O’Sullivan wordt herkend hoe groot de rol is die olie speelt in hoe het wereldtoneel eruitziet. Nu gaan ‘kritische mineralen’ de globale relaties verschuiven. Deze mineralen zijn geconcentreerd in een klein aantal landen. Deze landen zullen een nieuwe rol gaan spelen. Als je geïnteresseerd bent in geopolitiek, dan moet je de energietransitie dus bestuderen, zegt O’Sullivan. Ook al denkt ze dat de energietransitie nieuwe spanningen met zich mee gaat brengen, toch verkiest ze de opkomende geopolitieke verhoudingen boven die van olie en gas.

Thea Riofrancos

Politicoloog en mijnbouwexpert aan Providence College

Thea Riofrancos is assistant professor politicologie aan Providence College. Ze heeft over de hele wereld onderzoek gedaan naar wat het doet met een bevolking wanneer het land rijk is aan lithium.

Riofrancos ziet een wereldwijde mentaliteitsverandering wanneer groene grondstoffen worden gezien als strategisch. Landen zijn druk bezig om in de nieuwe politieke wereldorde, die draait om groene energie, hun positie als ‘powerhouse’ te verzekeren. Ze denkt dat grondstoffen als lithium een rol kunnen gaan spelen in het toelaten van landen tot de EU.

Ook schreef ze mee aan het boek A Planet to Win: Why We Need a Green New Deal (2019). Op dit moment werkt ze aan een nieuw boek getiteld Extraction: The Frontiers of Green Capitalism.

Zlatko Kokanovic

Veearts en activist in Servië

Wat begon als een lokaal verzet van Zlatko Kokanovic en zijn buren, groeide uit tot een gigantische protestorganisatie. Kokanovic is nu vice-president van deze organisatie, genaamd ‘Ne Damo Jadar’. Ze roepen op om lithium-winning in de Jadar-vallei in Servië te verbieden. De biodiversiteit, vruchtbare grond, boerendorpen en culturele gebieden moeten worden beschermd tegen deze industrie, vindt hij.

Het land dat al meerdere generaties in bezit is van zijn familie, bevindt zich toevallig op een gigantische voorraad lithium. In de geplande verwerkingsfabriek wordt met explosieven straks vier tot vijfduizend ton steenmateriaal verpulverd. Veel lokale boeren hebben hun land al verkocht, maar Kokanovic weigert. De verkoop van Servisch land aan buitenlandse corporaties voelt voor hem als verraad door de Servische overheid.

Alexander Palkovsky

Vice-president Euro Lithium, Servië

Sinds 2019 is Alexander Palkovsky de vice-president van Euro Lithium. Dit bedrijf zegt ‘s werelds grootste lithium- en boraatmineraalafzetting in Servië te ontwikkelen. Palkovsky gelooft dat mensen nog vaak denken aan de oude manier van mijnen en er daardoor bang voor zijn. Maar volgens hem hoeven nieuwe lithium mijnen niet zo vervuilend en ingrijpend in het landschap te zijn.

Palkovsky studeerde in 2015 af van de Ivey School of Business. Daarna gaf hij leiding aan zonne-energieprojecten in Canada, waarvoor hij in 2017 de 'Emerging Leader in Solar Award' ontving.

Horst Kreuter

Directeur Vulcan Energieressourcen, Duitsland

Horst Kreuter is een geoloog en bouwkundig ingenieur. In 1999 richtte hij het eerste geothermische ontwikkelingsbedrijf in Duitsland op. Sindsdien is hij een expert in geothermische energie. In 2018 was hij mede-oprichter van het bedrijf Vulcan Energy Resources. Het doel van dit bedrijf is om een lithium-product te produceren dat CO2-neutraal is.

Het bedrijf gebruikt hiervoor grondwater onder de rijnvallei waar lithium in zit. Hierdoor hoeven geen gigantische gaten te worden gegraven. Bovendien kan de warmte van het grondwater worden gebruikt om elektriciteit op te wekken. Er is veel interesse, zegt Kreuter. Voor de komende vijf tot zes jaar is hun product uitverkocht.