Het toepassen van engineeringprincipes uit de machinebouw en computerkunde op de biologische wereld heeft een naam: synthetische biologie. Door een standaardgereedschapskist samen te stellen uit microbiologische elementen, kunnen deze elementen, net als schroeven en bouten, worden gecombineerd tot nieuwe organismen met nieuwe gedragingen.

Micro-organismen zijn plotseling veel méér dan ziekteverwekkers. Bacteriën en algen zijn meesters in het omzetten van stoffen, waarom zouden we ze niet gebruiken om landbouwafval om te zetten in brandstof of medicijnen? Of we kunnen ze gebruiken voor het ontwikkelen van een vaccin tegen HIV. We kunnen een nieuwe algensoort programmeren die de CO₂-niveaus omlaag brengt. Of een nieuw soort brandstof produceert. En wat dacht je van commerciële toepassingen? Nieuwe parfums, geproduceerd door microben. Dit alles behoort tot de beloftes van de synthetische biologie.

Virussen zijn in de loop van miljarden jaren zo geëvolueerd dat ze goed zijn geworden in het inbrengen van hun DNA in andere cellen. De verbluffend snelle ontwikkeling van covid-19-vaccins demonstreert hoe goed we de werking van virussen begrijpen en erop kunnen handelen. Wat is de volgende stap? Waarom zouden we virussen niet kunnen aanpassen zodat ze alleen kankercellen aanpakken? Misschien kunnen we ook complexere meercellige organismen zoals planten en dieren gaan ontwerpen. Sinds enkele jaren werken onderzoekers aan gemodificeerde muggen die geen virussen maar vaccins verspreiden. En wat als lichtgevende bomen elektrische straatverlichting kunnen vervangen?

De tafel waaraan ik dit stuk schrijf is van walnotenhout gemaakt. Misschien kunnen we op een goede dag de ontwikkeling van de boom zo manipuleren dat hij direct al in de gewenste vorm groeit, zonder dat we hem hoeven te bewerken. Of heb je liever een gehele woning van geprogrammeerd organisch materiaal, die meegroeit met de omvang van je gezin? De meeste voorbeelden zijn nog fantasie. Maar de technologie om onze eigen cellen zodanig aan te passen dat ze dingen doen die we normaal nooit zouden kunnen, is al wel beschikbaar.

Geprinte organen, gekweekt vlees, olieproducerende bacteriën. We leven in een tijd waarin gemaakte en geboren dingen steeds meer door elkaar heen gaan lopen. Wat is dan natuur, en wat is cultuur? Traditioneel verstaan we onder natuur alles wat geboren is: planten, dieren, het klimaat, het universum. Cultuur daarentegen is datgene wat wij mensen maken.

Met de versmelting van ‘geboren’ en ‘gemaakt’ vervaagt deze grens. Is een kloonbaby een voorbeeld van natuur of van cultuur? En wat te denken van de pitloze druif, de regenboogtulp en de transgene muis wiens chronische kanker ten dienste staat van de wetenschap? De aloude tegenstelling tussen natuur en cultuur lijkt ontoereikend om onszelf en de hoogtechnologische maatschappij waarin we leven te begrijpen.

Onze definitie van natuur is al sterk veranderd in de loop van de geschiedenis, en is bovendien nooit eenduidig geweest. Dagelijks gebruiken we het woord ‘natuur’, zonder dat we altijd precies aangeven wat we bedoelen. We gebruiken het in discussies over de inrichting van het landschap, de productie van voedsel, en de toekomst van onze kinderen. Het is vooral de wijze waarop wij onderscheid aanbrengen tussen natuur en cultuur, dat veel zegt over ons menselijk perspectief: hoe beschouwen we de plek van de mens in de natuur?

In plaats van natuur en cultuur simpelweg op één hoop te gooien en er niet meer over na te denken, denk ik dat ons beeld van natuur aan het kantelen is. Dit wil ik toelichten aan de hand van een eenvoudig schema. Op één as plaats ik ‘geboren’ tegenover ‘gemaakt’. Op de andere as plaats ik ‘gecontroleerd’ tegenover ‘autonoom’. Dit levert vier kwadranten op, waarin we allerlei dingen kunnen plaatsen:

In het kwadrant ‘geboren-gecontroleerd’ vinden we een bonsaiboom, regenboogtulp of een genetisch gemodificeerde banaan. Allemaal geboren, maar ook totaal gecontroleerde hypernatuur, die zo ingrijpend door mensen wordt beheerst dat we haar eigenlijk geen ‘natuur’ meer kunnen noemen: dit is biodesign.

Tegelijkertijd is er nog genoeg ‘geboren’ natuur over die mensen niet controleren. Denk aan virussen, vulkanen, de bliksem of de zon. De zon is zoveel groter dan de aarde. Ze heeft een diameter die ruim honderd keer zo groot is, en staat aan de basis van al het leven op onze planeet. We zijn er volstrekt afhankelijk van en hebben geen enkele controle over de zon. Als je bovendien bedenkt dat deze zon een relatief kleine ster is in een gigantisch heelal dat meer sterren bevat dan er zandkorrels op aarde zijn, realiseer je je dat we best wel een beetje bescheiden mogen zijn.

In het kwadrant ‘gemaakt-autonoom’ wordt het interessant. Daar vinden we door mensen gemaakte dingen die aan onze controle lijken te ontsnappen. Denk aan computervirussen, het fileprobleem, steden, digitale netwerken, kunstmatige intelligentie en het financiële systeem. Hoewel er geen twijfel over bestaat dat wij mensen het financiële systeem hebben gemaakt, is het zeer de vraag of wij het nog volledig kunnen controleren nu menselijke beurshandelaren grotendeels zijn vervangen door computeralgoritmes.

Het schema maakt twee belangrijke verhalen over onze tijd zichtbaar. Enerzijds zetten we de geboren omgeving steeds verder naar onze hand. Anderzijds wordt onze gemaakte omgeving zo complex dat we er de controle over verliezen. Biologie wordt technologie, technologie wordt biologie. De traditionele definitie van ‘natuur’ als ‘alles wat geboren is’, is niet langer houdbaar. We moeten het verschuiven, naar ‘natuur’ als ‘alles wat autonoom groeit’.

Dit perspectief lijkt heel nieuw. Maar eigenlijk komt het sterk overeen met de opvatting van de oude Grieken. Waar het Latijnse natura komt van nascor (geboren worden), spraken de Grieken van physis (φύσις), dat is afgeleid van het woord ‘groeien’: phuo (φῠ́ω). Als we terugkeren naar de Griekse opvatting, kunnen we onszelf weer beschouwen als onderdeel van de natuur. We komen eruit voort, en met onze aanwezigheid transformeren we de natuur.

We moeten ons perspectief radicaal veranderen. We zijn eraan gewend natuur en technologie als tegenpolen te zien, als dag en nacht of zwart en wit. Maar nu komen we tot de ontdekking dat we met onze technologie niet alleen maar natuur weghalen, maar dat die technologie op haar beurt ook een nieuw soort natuur veroorzaakt die misschien wel net zo wild en onvoorspelbaar is: een next nature. Een volgende natuur.

Niet iedereen zal dit idee van de een op de andere dag accepteren. Het druist in tegen het verlichtingsdenken van de afgelopen eeuwen. In dit denken is de wereld maakbaar, kenbaar, en kunnen we haar steeds beter naar onze hand zetten, om uiteindelijk een perfecte wereld te scheppen. Technologie-utopisten mogen dan beweren dat de mens de natuur steeds verder zal beheersen, totdat de mens uiteindelijk zonder de natuur kan leven. Maar dat is een illusie. Telkens wanneer de natuur overwonnen lijkt, blijkt ze op een ander terrein weer een geduchte uitdager. ‘Natuur verbergt zich graag’, zei de Griekse filosoof Heraclitus.

Laten we natuur niet langer zien als een statisch gegeven, of een verloren paradijs. Laten we haar zien als een dynamische, autonome kracht die we nooit volledig zullen controleren, maar waar we wel continu mee in contact staan en onderdeel van zijn. Natuur als een vaste sparringpartner in onze menselijke ontwikkeling. Laten we de mens niet langer duiden als de antinatuurlijke soort die de natuur slechts bedreigt en elimineert, maar als een evolutionaire katalysator die de natuurlijke wereld transformeert.

Met onze creativiteit en inventiviteit veroorzaken we een ‘volgende natuur’. Die kunnen we lang niet altijd beheersen. Ze is wild en onvoorspelbaar als altijd. Wilde software, genetische verrassingen, autonome machines, gekweekt vlees en prachtige zwarte bloemen met zonnepanelen. Het is even wennen, maar na een tijdje worden de zaken weer helder. Dit is echte natuur, maar niet zoals we haar kenden.