Het broeit op de universiteiten. Dat werd duidelijk toen afgelopen jaar studenten en medewerkers van de Universiteit van Amsterdam het Maagdenhuis bezetten en protesteerden tegen het sterk toenemende rendementsdenken. Maar er werd weinig gesproken over hoe onderwijs en onderzoek er in de toekomst uit zou moeten zien. Na een veelbesproken uitzending over de toekomst van ons basis- en voortgezet onderwijs, verdiept VPRO Tegenlicht zich nu in de ontwikkelingen binnen het hoger onderwijs. Hoe zou een toekomstbestendige universiteit er idealiter uit moeten zien? VPRO Tegenlicht verzamelde een aantal inspirerende voorbeelden.
 

Universiteiten zijn vaak bolwerken van traditie. Amade M'charek is hoogleraar wetenschapsantropologie. Ze zag de verschraling als gevolg van het marktdenken bij de Universiteit van Amsterdam en sloot zich aan bij de protesten. Ze besloot een college te geven aan de bezetters en sympathisanten in het Maagdenhuis. Vervolgens wilde ze er niet meer weg. Er ontstond iets uit de kritiek op het marktdenken: inspiratie voor een nieuwe universiteit.

De gekozen rector van de Katholieke Universiteit Leuven, Rik Torfs, keek toe hoe de protesten in Amsterdam vorm kregen. Hij begreep de studenten wel. Hij ziet de universiteit als een ‘lichtbaken’ voor de samenleving en vindt dat studenten geraakt moeten worden door docenten die weten te verleiden en te veroveren. Als er kritiek komt van een groep studenten zit hij dezelfde avond nog met ze aan tafel.

‘Je moet dicht bij ze gaan staan,’ vindt hij. De KU Leuven bestaat als sinds 1425, maar de traditie van zijn universiteit ervaart Torfs niet als een belemmering. In de afgelopen 600 jaar zijn er al zoveel fouten gemaakt dat hij niet bang is om nog een misstap te maken. ‘Geef kritiek op de leiding van de universiteit!’ riep hij bij zijn openingsrede van dit academisch jaar.

In Amsterdam biedt het Instituut voor Interdisciplinaire Studies (IIS) onder andere de studies Brain and Cognitive Sciences, Bèta-Gamma en Future Planet Studies aan. Het IIS ontwerpt voor de Universiteit van Amsterdam (UvA) nieuw onderwijs en combineert meerdere studierichtingen met elkaar, omdat de wereld ook niet bestaat uit afgebakende vakken of studierichtingen. Bij het Forensic Architecture project aan Goldsmiths in Londen doen ze al lang niet anders meer. Ze werken met ngo’s aan concrete onderzoeksprojecten waar architecten, juristen en journalisten met elkaar samenwerken. Zo presenteren ze 3D-animaties waaruit blijkt dat Israël excessief geweld heeft gebruikt tegen burgers in de Gazastrook. De VN heeft naar aanleiding van deze animatie een onderzoek ingesteld.

In Silicon Valley schetst Daphne Koller, oprichter van Coursera, een toekomst voor het hoger onderwijs als online-wereldmarkt. Studenten overal ter wereld kunnen voor niets, of weinig, online cursussen van topuniversiteiten als Stanford, Yale of Princeton volgen dankzij Massive Open Online Courses, ook wel MOOCs genoemd. Betekent dit de emancipatie van mensen in ontwikkelingslanden die geen geld hebben om zich bij topuniversiteiten in te schrijven? Voor deelnemer UvA is het sowieso een manier om publiciteit te genereren, want je deelt een platform met deze topuniversiteiten. Maar kan de MOOC de universiteit vervangen?

In het Ruhrgebied bezoeken we de eerste universiteit van Duitsland met een 'Prorektorat für Diversity Management'. Rector Ulrich Radtke voorziet dat de Duitse samenleving er over 20 jaar heel anders uit zal zien. Hij wil het voor leerlingen met een arbeiders- of migrantenachtergrond mogelijk maken om te studeren. Door het actieve beleid van zijn Universität Duisburg-Essen (UDE) worden letterlijk en figuurlijk deuren geopend voor jongeren die nooit van zichzelf hadden gedacht dat ze ooit zouden kunnen studeren. Hij zet vraagtekens bij de rankings die universiteiten krijgen, want die komen op een twijfelachtige manier tot stand. Hij wil een 'inclusieve universiteit' die aan iedereen de kans biedt om te studeren, ongeacht afkomst of inkomen. Wat ze er vervolgens mee doen, dat is hun zaak, aldus Radtke.

Een jaar na de bezetting van het Maagdenhuis blijkt dat er genoeg wegen zijn om een ‘nieuwe universiteit’ te realiseren. Als het rendementsdenken maar niet heilig wordt verklaard.

Regie: Alexander Oey
Research: Marijntje Denters
Productie: Marie Schutgens
Eindredactie: Marije Meerman, Doke Romeijn