We hadden wel verwacht dat Sanders blik op de kloof tussen arm en rijk veel zou losmaken. Maar zouden mensen er echt voor gaan zitten om hun gedachten in een essay te gieten? Dat was eigenlijk een gok. En het voelt alsof we de jackpot hebben gewonnen. Dat onze mailboxen zouden volstromen met ruim negenhonderd (!) essays, daar durfden we zelfs niet van te dromen. Dag en nacht kwamen ze binnen. Van scholieren tot senioren, van communisten tot kloofontkenners, ze deelden hun verhalen en ideeën. We hebben alle inzendingen aandachtig gelezen en kozen er vijf voor de shortlist. Om de overige 99 procent van de deelnemers ook recht te doen, bespreken we hier hun voornaamste visies. Dit is wat zij vinden van de kloof.
Dit is de oplossing! (volgens de essays)
Naar aanleiding van de serie Sander en de kloof vroegen we de kijkers hun mening te verwoorden in een essay. Wat vonden ze zoal?
taxes, taxes, taxes
Sommige thema’s kwamen heel vaak ter sprake. Zo vindt het grootste deel van de schrijvers dat winst uit vermogen zwaar moet worden belast. Even een opfrisser: bij box 3 wordt belasting betaald over de winst die zou kunnen worden behaald uit vermogen. Nou ja, betaald… deze heffing werd onlangs helemaal opgeschort omdat hij in strijd is met Europese grondrechten.
Ook het verhogen van de erfbelasting werd veel genoemd in de essays. Het argument is meestal dat dit zorgt voor minder kansenongelijkheid, aangezien mensen die een groot vermogen erven hier zelf niks voor doen. Met deze erfbelasting blijft het grote geld niet generaties lang in dezelfde familie. Tegenstanders van deze maatregel zeggen juist dat er al belasting is betaald over het geld dat wordt geërfd en vinden dat je mensen vrij moet laten om te zorgen voor een zo goed mogelijke toekomst voor hun kinderen.
en dan?
Wat moet er dan gebeuren met de opbrengst uit deze belastingen? Een idee dat vaak terugkomt is het basisinkomen, of het welvaartsdividend, zoals een van de finalisten het noemt. Over de vraag hoe dit eruit moet komen te zien bestaan verschillende ideeën, maar uiteindelijk komt het er op neer dat iedereen maandelijks een geldbedrag gestort krijgt en dat alle uitkeringen vervallen. De naam van een van de bekendste voorvechters van dit basisinkomen, Rutger Bregman, kwam voorbij in tien essays.
Er zijn nog meer namen die als een rode draad door de stroom aan essays zijn verweven. Thomas Piketty, een econoom die zich vooral focust op ongelijkheid door de verdeling van kapitaal, kwam in dertien essays voor. John Rawls, bekend van het gedachte-experiment ‘de sluier van onwetendheid’, werd elf keer genoemd.
Rawls is ook het uitgangspunt van het essay ‘de originele positie’ van een van onze finalisten. ‘Stel je voor dat je wordt gevraagd hoe de welvaart het beste verdeeld kan worden, zonder dat je weet wat je eigen rol in de maatschappij zou zijn. Je weet niet wat je geslacht, huidskleur, afkomst, seksuele geaardheid, religieuze devotie, of ideologische voorkeur is, en toch moet je beslissen wat de beste distributie van middelen en kansen is.’ Daar komt dit gedachte-experiment ongeveer op neer dat ook in dit essay, dat onderaan deze pagina te vinden is, wordt genoemd. Volgens de schrijvers die Rawls noemen zou het systeem eerlijker georganiseerd worden als beleidsmakers zouden uitgaan van dit experiment.
hard werken moet lonen
Terwijl de belasting op vermogen omhoog moet volgens onze inzenders, moet werken juist meer gaan lonen. Om dit ideaal te bereiken werd een groot scala aan mogelijkheden ingestuurd. Zo kan de belasting op arbeid omlaag, het minimumloon omhoog of moeten alleen essentiële beroepen meer verdienen om te laten zien dat werk dat bijdraagt aan de maatschappij wordt beloond.
onderwijs
Misschien wel de meest hartverwarmende inzendingen kwamen van leerlingen van de basisschool. 'Als je alles op school moeilijk vindt en je ouders kunnen je geen hulp bieden dan kan dat wel gevolgen voor later hebben. Dan wordt het moeilijker om een goede studie te vinden, het is lastiger om een goede baan te vinden en dan kan je als kind later jouw kinderen die hulp ook niet geven. Dat vind ik dus heel erg,' aldus Floor die in de klas Sander en de Kloof heeft gekeken. Al is deze schrijfster jong, toch ziet ze uitstekend hoe kansenongelijkheid van generatie op generatie wordt doorgegeven.
Om dit tegen te gaan zijn er allerlei oplossingen aangekaart. Veel mensen vinden dat er meer vakken moeten zijn die kinderen later in hun leven helpen om hogerop te komen. Zo vinden sommige inzenders dat het vak ‘geldzaken’ aan bod moet komen. Ook vakken over zelfactualisatie en maatschappijleer zouden bij kunnen dragen aan kansengelijkheid.
Veel inzenders zijn voorstander van het afschaffen van de privéschool. Tegenstanders hiervan hebben wel begrip voor de rijke ouders die het beste willen voor hun kinderen en vinden dit symptoombestrijding. Opvallend vaak komt een andere constructie terug; privéscholen moeten duurder worden voor de rijken, zodat dit geld kan gaan naar de scholing van kansarme kinderen.
kloofcontact
Andere inzenders vinden dat het niet ophoudt bij financiële steun. Ze verwachten dat direct contact de kloof kan helpen dichten. Veel essays gaan namelijk uit van de gedachte dat mensen aan beide kanten van de kloof in een bubbel leven, waardoor ze niet weten wat zich aan de andere kant afspeelt. Er moet dus een brug gebouwd worden. Daar kwam een aantal ideeën voor langs. Het idee van een mentorsysteem, waarbij iemand aan de goede kant van de kloof een mentor wordt voor een of meer mensen aan de andere kant, is erg populair.
Het probleem van die bubbels kan ook worden opgelost met een sociale dienstplicht, denken veel schrijvers, waaronder Tristan. ‘Collectiviteit werd vervangen door individualisme. De herinvoering van de dienstplicht creëert een situatie waarin mensen in beginsel gelijk aan elkaar staan en leren dat hard werken beloond wordt.’
de woningen
Ook aan mogelijke oplossingen voor de ongelijkheid op de woningmarkt was geen gebrek. Zo vindt een groot deel van de inzenders dat de verhuurderheffing moet worden afgeschaft. Dit is een belasting die verhuurders van sociale huurwoningen moeten betalen. Het idee van deze regeling, die alleen in Nederland bestaat, was dat dit zou zorgen dat meer mensen door zouden stromen naar een koopwoning of particuliere huurwoning. In de praktijk zorgt dit voor minder betaalbare woningen en hebben vooral kwetsbare groepen zoals statushouders, studenten en ouderen last van deze regeling. Een deel van de verhuurderheffing wordt namelijk doorberekend in de huur. Meer uitleg over de verhuurdersheffing lees je in dit artikel van OneWorld. Het kabinet gaat ‘m overigens vanaf volgend jaar afbouwen.
Een deel van de inzenders pleit ook voor een zogenoemde zelfwoonplicht, waarbij een koper van een huis verplicht is om (vaak voor een bepaalde periode) zelf in dit huis te wonen. Deze maatregel moet ervoor zorgen dat beleggers geen huizen op kunnen kopen om de prijs omhoog te drijven of om te verhuren voor hoge prijzen. 130 van de 352 Nederlandse gemeenten, hebben al een zelfwoonplicht. In veel gevallen gaat dit echter alleen om nieuwbouw of is er een maximumprijs waarbij de zelfwoonplicht geldt. Stadsgeograaf Cody Hochstenbach noemde de zelfwoonplicht echter een symbolische maatregel. Hier lees je waarom.
Het afschaffen van de hypotheekrenteaftrek, het reguleren van huur- en koopprijzen en het alleen nog bouwen van sociale huurwoningen kwamen ook nog enkele keren langs als mogelijke oplossingen.
tegengeluid
Tussen de inzendingen zat natuurlijk ook wat tegengeluid op de hele serie. Zo vinden een handjevol inzenders dat de kloof een natuurlijk verschijnsel is en er nou eenmaal bij hoort. Volgens een aantal inzenders is het ook prima mogelijk om je omhoog te werken vanuit slechtere sociaaleconomische omstandigheden. Het ligt vooral aan je mindset; hoe hard wil je jezelf omhoog werken?
Een enkele inzender vindt juist dat het niet de armen zijn die worden benadeeld. ‘De oneerlijke kloof zit juist aan de andere kant. Weinigverdieners betalen al weinig belasting, maar krijgen ook nog eens veel toeslagen. Werken loont haast niet meer. Echt, ik zou het programma zo om kunnen draaien.’ Vindt Hans-Willem Verwoerd.
Kortom, de inzendingen over de kloof zijn erg divers en barsten van de originele inzichten. We zijn erg dankbaar voor alle waardevolle blikken, persoonlijke verhalen en oplossingen die we opgestuurd kregen. Het was een enorm moeilijke taak om de vijf beste uit te kiezen. Heb jij nog niet gestemd? Dat kun je hier doen tot woensdag 23 februari, 23.59 uur.
©
vpro
sluier van onwetendheid
Stel je voor dat je wordt gevraagd hoe de welvaart het beste verdeeld kan worden, zonder dat je weet wat je eigen rol in de maatschappij zou zijn. Je weet niet wat je geslacht, huidskleur, afkomst, seksuele geaardheid, religieuze devotie, of ideologische voorkeur is, en toch moet je beslissen wat de beste distributie van middelen en kansen is. Hoe kun je de wereld dan het beste inrichten?
De filosoof John Rawls zou zeggen dat je deze vraag moet beantwoorden alsof je gehuld bent in een ‘sluier van onwetendheid’, zonder dat je weet welke privileges of obstakels je te wachten staan wanneer je eenmaal onderdeel uitmaakt van de maatschappij. Zou je armoede laten bestaan? Zou je het toestaan dat er miljardairs zijn? Zou je het accepteren dat jouw kinderen minder kansen krijgen dan die van een ander?
Dit beroemde gedachte-experiment heeft als doel om de basisprincipes van een rechtvaardige samenleving te achterhalen. Het illustreert ook een even pijnlijke als problematische waarheid: Er zijn maar weinig mensen zijn die er iets voor zullen voelen om de kaarten die ze aan het begin van hun levensweg toebedeeld hebben gekregen opnieuw te laten schudden en uit te laten delen, aangezien dat zomaar kan betekenen dat ze na ‘de grote herverdeling’ slechter af zouden zijn.
Alleen de minstbedeelden zouden zich een dergelijke roulette kunnen veroorloven. Zou iemand met een villa in Aerdenhout, een riant aandelenportfolio en een Porsche voor de deur, de gok willen wagen? Of Jan Modaal, met een kans van vijftig procent dat hij erop achteruitgaat? Hoe rechtvaardig is een samenleving, waarin het antwoord op deze vragen ‘nee’ is?
Idealiter hebben mensen gelijke kansen om hun leven vorm te geven zoals ze dat zouden willen. Als iemand bereid is om hard te werken voor een mooi huis en een goede baan, dan zou het niet uit moeten maken hoe je heet, hoe je eruitziet, of waar je wieg stond. Het is een gegeven dat dit vandaag de dag nog wél uitmaakt. Niet iedereen heeft dezelfde kansen in het onderwijs, op de arbeids- en woningmarkt, zelfs niet in de gezondheidszorg.
Het is kwalijk dat het huidige Nederland door niemand met een sluier van onwetendheid om bedacht had kunnen worden. Zo iemand zou in ieder geval niet terugdeinzen van een flinke gok. Als morele richtingaanwijzer zal de overheid moeten ingrijpen om de kansenongelijkheid aan te pakken. Geld mag niet de kwaliteit van je opleiding bepalen, niet of je in een leefbaar huis kunt wonen, en niet wat voor gezondheidszorg je krijgt. Grondrechten op onderwijs, wonen, en zorg moeten losgekoppeld zijn van financieel vermogen: Iedereen is op die vlakken gelijk.
Het filosofische uitgangspunt van overheidsbeleid moet zijn dat veel meer mensen de roulette van de levenskaarten aan zouden durven, omdat ze ervan op aan kunnen dat ze hoe dan ook een goede levensstandaard hebben en dezelfde mogelijkheid als hun buren om zich met inspanning en toewijding op te werken. Verschil zal er blijven, want diversiteit is een kracht, maar de kloof zal nauwer worden.
B. G. Knibbe
de basisschool
Op school hebben wij een aflevering van Sander en de Kloof gekeken. Deze aflevering ging over of kansen te koop zijn. In deze aflevering van Sander en de kloof wordt de vraag gesteld of rijke ouders het succes van hun kind kunnen kopen door ze naar hele dure privéscholen of bijles te sturen.
Kinderen van ouders met minder geld kunnen deze scholen niet betalen. Deze kinderen hebben die kans niet. Ik snap dat alle ouders het beste voor hun kind willen en ik snap ook dat ze dat doen, maar ik vind het heel erg voor de ouders die dat niet kunnen betalen. Daarom vind ik dat daar iets aan veranderd moet worden.
Ik vind dat het veel minder duur moet zijn of gewoon gratis. De overheid zou meer moeten betalen voor extra hulp in het onderwijs voor kinderen die dat nodig hebben, zodat iedereen die kans krijgt. Want als je ouders minder geld hebben en je zit op een gewone school en je vindt spelling bijvoorbeeld heel moeilijk, dan is het toch fijn als je daar extra hulp bij krijgt.
En het kan nog erger, want als je alles op school moeilijk vindt en je ouders kunnen je geen hulp bieden dan kan dat wel gevolgen voor later hebben. Dan wordt het moeilijker om een goede studie vinden, het is lastiger om een goede baan te vinden en dan kan je als kind later jouw kinderen die hulp ook niet geven. Dat vind ik dus heel erg.
Ook is het heel erg, dat zo het verschil tussen arm en rijk even groot blijft of zelfs groter wordt. Als er meer geld voor het onderwijs zou zijn, dan kunnen er meer juffen en meesters zijn en die kunnen dan weer meer hulp bieden aan de kinderen, die dat nodig hebben. Zo kan het probleem met leerachterstanden beter geregeld worden.
Ik hoop dat de nieuwe ministers van onderwijs, Denis Wiersma en Robbert Dijkgraaf, daar mee kunnen helpen en daar meer geld in gaan stoppen. Zo kunnen rijke mensen, maar ook mensen met minder geld, dezelfde kansen krijgen.
In dat filmpje zag je een jongen die in Zeist woonde en daar wonen heel veel rijke mensen. Zijn ouders hadden niet zo veel geld. Zelf had hij heel erg hulp nodig bij speciale vakken, maar zijn ouders konden hem dat niet geven. Dat vonden ze heel erg en die jongen vond dat ook heel jammer. Nu geeft hij zelf bijles voor heel erg weinig geld samen met zijn zus. En dat vind ik erg knap en goed van hen. Ik hoop, dat zij een goed voorbeeld zijn voor de rest en dat het probleem steeds kleiner wordt.
Floor de Gruijter
sociale dienstplicht
Nederland is een goed functionerende welvaartsstaat. Dit betekent in essentie dat er relatief weinig armoede heerst. Toch heeft polarisatie er de afgelopen decennia voor gezorgd dat er een dichotome samenleving is ontstaan, waarin een klein groepje rijken lijnrecht tegenover een grote groep niet rijken.
Hoe kunnen we het beste omgaan met deze alsmaar toenemende kloof tussen rijk en arm? Deze toch ietwat filosofische vraag neigt in mijn optiek vooral naar radicale antwoorden. In ons kapitalistische systeem heeft solidariteit plaats moeten maken voor eigenbelang. Collectiviteit werd vervangen door individualisme.
Een indirecte consequentie daarvan is een breuk in het saamhorigheidsgevoel, wat geleidelijk toeneemt parallel aan de kloof zelf. Een te grote breuk zal onvermijdelijk leiden tot een eruptie van opstand en anarchie.
Om dit te voorkomen kan allerlei nieuwe belastingtechnische wetgeving geïntroduceerd worden, maar daarmee wordt de crux van het probleem niet aangepakt. Het saamhorigheidsgevoel moet intern worden hersteld in een wereld waarin menselijk ambacht wordt vervangen door robotisering en digitalisering; waarin menselijke interactie überhaupt steeds verder vervaagd. Mensen gaan zelfs in eigen kringen verder van elkaar af staan.
Een specifieke vorm van menselijke interactie wat al significant is afgenomen, is die tussen verschillende sociale klassen. Dit is te danken aan onze bubbelcultuur. Om deze bubbel te laten knappen zullen we moeten terugkeren naar de basis. Immers moet er een sociale situatie gecreëerd worden waarin mensen zich ervan bewust zijn dat zij gelijkwaardig zijn aan elkaar, ondanks hun achtergrond. Men is dan slechts een nummer.
De herinvoering van de dienstplicht creëert een situatie waarin mensen in beginsel gelijk aan elkaar staan en leren dat hard werken beloond wordt. Alhoewel dienstplicht wat archaïsch over kan komen, kan het in een wat moderner jasje gestopt worden. De focus ligt dan meer op individuele talenten en/of interesses in teamverband, het lijkt mij dan ook een interessant experiment om dienstplicht te categoriseren zodat solidariteit en zelfontplooiing gelijktijdig worden gestimuleerd. Zo zou er een (team)sport component zijn, waarin men leert fysiek en mentaal als team samen te werken. Elkaar helpen waar nodig en het individu langzaam loslaten.
Daarnaast is een financieel component belangrijk. Het is cruciaal dat men tijdens de adolescentie meer kennis opdoet over bewust en verantwoordelijk met geld omgaan. Deze essentiële wetenschap wordt vrijwel achterwegen gelaten in het huidige middelbare onderwijsaanbod. Actief samen bezig zijn met financiële projecten en innovatieve/creatieve ondernemingen zal hoogstwaarschijnlijk leiden tot een beter financieel bewustzijn, stimulans voor zelfontwikkeling en het nivelleren van de kloof. Immers wordt waardevolle ondernemende kennis zo beschikbaar gesteld voor iedereen.
Uiteindelijk zal dienstplicht vooral leiden tot voortdurende vriendschappen na de diensttijd, waardoor het actuele sociale klassensysteem zich tot een solidaire smeltkroes zal vormen. Dienstplicht is in essentie de oplossing voor het saamhorigheidsgevoel en het bevorderen van interactie tussen verschillende sociale klassen. Het is cruciaal dat onze bubbelcultuur afneemt in plaats van toeneemt. Het contact tussen sociale klassen groeit alsmaar verder uit elkaar vandaan, waardoor ook de sociale cohesie wordt aangetast en de financiële kloof toeneemt. Dienstplicht zal zorgen voor een soort resetknop; de bubbel wordt kapot geprikt.
Tristan Cvetkovic
omgedraaid
Ik kan mij moeilijk vinden in hetgeen Sander in dit programma naar voren brengt. Natuurlijk is het zo dat er hele rijke mensen zijn, zoals de Schimmelpenninkjes, waarvoor het er allemaal niet meer toe doet en dan is het makkelijk gul zijn. Maar denk eens aan de vele middenstanders en ZZP' ers die hun hele leven hard gewerkt hebben in inderdaad nu een klein "vermogen" opgebouwd hebben als pensioen.
Die groep, vaak 50 tot 65 jaar, heeft hun huis afgelost en waarom moeten we die mensen nu zwaar gaan belasten. Hele leven veel inkomstenbelasting betaald, wat geld gespaard en nu weer extra belasten. Dat lijkt niet eerlijk.
Daarnaast zou je zo een programma ook makkelijk andersom kunnen maken. In Nederland hebben we een progressief belastingstelsel. Ofwel, als je veel verdiend betaal je meer dan procentueel veel belasting. De oneerlijke kloof zit juist aan de andere kant. Weinig verdieners betalen al weinig belasting, maar krijgen ook nog eens veel toeslagen. Werken loont haast niet meer. Uitkering, toeslagen pakken en beetje zwart bijklussen is veel aantrekkelijker. Echt, ik zou het programma zo om kunnen draaien.
Mensen, inclusief Sander, hebben maar een kort geheugen. Vanaf 2008 tot 2014 waren huizen bijvoorbeeld goedkoop en stonden lang te koop. Ook toen was er een woningtekort. DNB heeft al aangetoond dat er geen relatie is tussen huizenprijzen en woningtekort. Het is ook niet zo dat beleggers ervoor zorgen dat er minder huizen bewoonbaar zijn. De beleggers in het programma nemen heel veel meer risico dan ze zelf doorhebben. Vastgoed op de top van de markt kopen met geleend geld is niet handig.
Kortom, ik vind het een eenzijdig programma dat diepgang mist. Ik heb niets gehoord over de bevolkingspiramide, beleid van overheid en DNB om mensen juist te stimuleren hypotheken af te lossen, probleem van vergrijzing naar de zorg en de wens van zorg en overheid om mensen zo lang mogelijk thuis te laten wonen. Daar zitten de problemen, maar dat is een laagje dieper en te mogelijk te moeilijk voor kijkers.
Hans-Willem Verwoerd