Bij het uitkomen van de film Wit is ook een kleur, haar documentaire over wit privilege, stond Sunny Bergman in alle kranten, zat ze aan talkshowtafels en figureerde ze veelvuldig in de opiniepagina’s. Maar welke impact heeft de film daarna gehad? En hoe is het nu met Sunny?

Sunny Bergman voelde zich de afgelopen maanden ‘bijna een deur-tot-deurverkoper’. Na het uitkomen van haar documentaire Wit is ook een kleur trok de Amsterdamse door nagenoeg het hele land om te praten over haar film. Van Groningen tot Zeeland, van in de klas bij middelbare scholen en universiteiten, tot in bestuurskamers: ‘Ik heb na de film heel veel positieve reacties gekregen van witte mensen in allerlei organisaties, in het onderwijs maar eigenlijk heel breed in de samenleving. Zij hebben mij gemaild of gevraagd om langs te komen, omdat ze na het zien van de film een verantwoordelijkheid voelden om ongelijkheid tegen te gaan. Daarnaast ben ik heel regelmatig individueel benaderd, door mensen die zeiden: “Goh, ik wil ook verandering, maar hoe doe ik dat dan?”’

‘Naar aanleiding daarvan hebben we in samenwerking met Pakhuis de Zwijger en activist Jerry Afriyie Wit Aan Zet opgezet – een serie avonden die nu uitmondt in een beweging. Ik heb natuurlijk ook geen pasklaar antwoord op elk probleem, daarom hebben we experts uitgenodigd, op verschillende terreinen, die we daar verder over konden laten praten. Zo is onder anderen Glenn Helberg langsgekomen om te praten over opvoeding.’

Die eerste avond, in februari, werd bezocht door ruim driehonderdvijftig mensen – van allerlei achtergronden, maar voornamelijk de witte, linkse, progressieve mensen die Bergman met haar film hoopte te bereiken: ‘De mensen die van zichzelf vindt dat ze geen racistische denkbeelden hebben, die staan voor gelijkwaardigheid, maar die daar verder eigenlijk nog niet veel over nagedacht hebben. Mensen ook die op een invloedrijke positie zitten, die bijvoorbeeld directeur of leerkracht van een school zijn, en kinderen die donker of zwart zijn of met een islamitische achtergrond een lager schooladvies geven. Dat gebeurt meestal niet bewust, maar het gebeurt wel en veel, dat is een structureel gegeven. En dat is iets waar we ons met Wit Aan Zet bijvoorbeeld nu heel erg op richten, op de onderadvisering van kinderen met een biculturele achtergrond.’

(tekst loopt door onder kader)

Jerry Afriyie: 'Sunny is de uitzondering'

‘Bij Sunny zie je dat ze haar best doet om oprecht te zijn, ze probeert de strijd niet te claimen, integendeel. Dat waardeer ik.’ Een deel van de antiracismebeweging reageerde sceptisch op het verschijnen van de documentaire Wit is ook een kleur en ook activist Jerry Afriyie twijfelde even: ‘Zou de film een positieve bijdrage hebben? Je moet je voorstellen dat wij het hier vanuit de zwarte gemeenschap al lang over hebben, hè: I be telling, y’all, maar het is wel duidelijk dat de film ogen heeft geopend. Vooral onder het deel van wit Nederland dat zei “ik zie geen kleur” of “dat heeft niets met mij te maken”. Nee, zo simpel is het dus niet. De strijd voor een inclusief Nederland is niet alleen die van de zwarte gemeenschap, maar van iedereen. Daar hebben we allemaal baat bij. Samen moeten we voor een beter Nederland gaan en Wit Aan Zet is wat dat betreft een mooi antwoord op die awakening onder witte mensen naar aanleiding van de film.’

Afriyie vervolgt: ‘Het is een platform dat hoop biedt en een nuance geeft die veelal wordt gemist in de media. Daarin zie je vaak twee kanten tegen elkaar aan schreeuwen, maar hier zijn geen schreeuwers. Hier zijn mensen die kunnen zien dat er iets aan de hand is en daar wat aan willen doen. Deze mensen hoeven niet in hun vrije tijd na te denken over hoe ze het onderwijs kunnen verbeteren, maar dat dóén ze wel. Die droom dat straks alle kinderen onbevangen op zullen groeien is er één waar steeds meer mensen in gaan geloven.’

‘Ondertussen moeten we ons ervoor sterk maken dat de zwarte stem niet als laatste gehoord wordt. Sunny is daarin de uitzondering. Zij blijft dit probleem aankaarten en zorgt dat ook anderen een kans krijgen om gehoord te worden. Dan zegt ze: “Ik kom alleen als je Jerry ook uitnodigt”. En dan is het eigenlijk nog krankzinnig, want er zijn nog zoveel mensen die deze problemen en de oplossingen beter kunnen verwoorden dan Sunny en ik, maar dat is hoe de media werken. We zullen een manier moeten vinden om meer stemmen te laten horen.’

‘Als ik kijk naar hoe het zeven jaar geleden was, toen speelde veel van deze kwesties nog niet. Nu wel. Ik put er hoop uit dat alle verandering altijd voort is gekomen uit een minderheid. Neem bijvoorbeeld het homohuwelijk. Dat vinden we nu vanzelfsprekend, maar dat kwam uit een minderheid die radicaal gelijkheid wilde. En zodra een minderheid een meerderheid wordt, dan is er geen strijd meer.’

Sunny haalt de impliciete-associatietest (IAT) aan, waarmee onbewuste vooroordelen in kaart gebracht kunnen worden; het vermogen om positieve eigenschappen aan zowel witte als donkere gezichten te koppelen. Wanneer leerkrachten laag scoren op de IAT, benadelen ze leerlingen bij de CITO-score, zo wees onderzoek uit.

‘Het scheelt een heel schoolniveau, van bijvoorbeeld naar havo naar vmbo-t-advies. Daarom zijn we nu met IZI Solutions, een sociaal innovatiebureau dat zich hier op richt, aan het kijken of we zo’n IAT onderdeel van het curriculum kunnen maken op de pabo, zodat aanstaande leerkrachten leren hoe hun vooroordelen invloed hebben op de prestaties van kinderen.’

'Alles van wat we op de basis- en middelbare school leren heeft een eurocentrische en witte blik. En dat is iets wat te veranderen valt. Boeken kunnen herschreven worden.'

Zo leven er nog wel ‘duizenden ideeën’ waar Wit Aan Zet mee aan de slag wil, aldus Sunny: ‘We willen bijvoorbeeld ook een conferentie organiseren voor uitgeverijen van schoolmateriaal, om te praten over de teksten daarin, maar ook de manier van lesgeven. Van de manier waarop wij de wereldgeschiedenis leren begrijpen tot de filosofen die we aangeboden krijgen en de literatuur die we op de basis- en middelbare school krijgen: het heeft allemaal een erg eurocentrische, witte blik. En dat is iets wat te veranderen valt. Boeken kunnen anders geschreven worden, leraren kunnen trainingen krijgen. Bewustwording is goed, maar het is tijd voor de volgende stap.’

weerstand

Dat de reacties op Wit is ook een kleur zo positief zouden zijn, was niet vanzelfsprekend voor de documentairemaker, die eerder al de nodige haatmail ontving voor films als Beperkt houdbaar (over het schoonheidsideaal), Sletvrees (over vrouwelijke seksualiteit) en Zwart als roet (over zwarte piet). Laatstgenoemde, en haar publieke protest tegen de huidige invulling van het Sinterklaasfeest, waarbij ze ook gearresteerd werd, zorgde zelfs voor doodsbedreigingen. Die bleven dit keer gelukkig uit: ‘Maar ik denk ook niet dat de mensen die doorgaans doodsbedreigingen sturen deze film hebben gezien. Dat leeft in andere kringen.’

Toch stuit ze nog regelmatig op weerstand: ‘Het probleem is dat mensen zich enorm aangevallen voelen. “Maar ik doe toch niets fout?” Nee, jij, individueel misschien niet, maar als groep is het resultaat wel zo dat die structurele ongelijkheid het effect is. Dan kun je ervoor kiezen om heel beledigd te zijn, maar je kunt je ook denken: “Oké, als dit zo is, dan kan ik mij verantwoordelijk voelen voor een oplossing.” Dat vind ik ook positief, dat in ieder geval naar aanleiding van Wit is ook een kleur, mensen die boodschap hebben afgegeven. Dat is waar je op hoopt.’

Ze constateerde dezelfde reflex onlangs bij Kasper C. Jansen en Esther Porcelijn, die haar documentaire onderwierpen aan De snijtafel: ‘De reacties die ze vertonen zijn typische voorbeelden van reflexen van witte mensen. Zij kiezen er ook voor om beledigd te zijn en zeggen dan: “Sunny zadelt ons op met een schuldgevoel en wat moeten wij daarmee?” Maar dat heb ik nergens gezegd, dat je schuldig bent. Wat ik zei was: probeer je hier bewust van te zijn, van deze structurele ongelijkheid in de samenleving.’


'Ter verduidelijking: het is een ongelijkheid die gebaseerd is op macht langs kleurlijnen. Er is geen plek op de wereld waar witte mensen als groep structureel onderdrukt worden. Iedereen kan vooroordelen hebben en discrimineren, maar wanneer donkere mensen vooroordelen hebben tegenover witte mensen leidt dat niet tot structurele ongelijkheid omdat de macht voor het overgrote deel in handen is van witte mensen. Kijk maar naar de mensen die banen uitdelen, die beleid maken, die straffen uitdelen – dat zijn witte mensen. Daarom is racisme in onze samenleving als onderdrukkend systeem een probleem van witte mensen.’

witte superioriteit

‘Neem bijvoorbeeld het moment dat in De snijtafel beargumenteerd wordt dat het valide is om te zeggen dat de westerse cultuur superieur is, omdat dat de enige cultuur is die kritisch denken stimuleert – daar schrik ik van. Dat jonge, intelligente mensen die belezen zijn, dat serieus beweren. Heb je dan nog nooit iets gelezen uit een niet-westerse cultuur? Los van het feit dat er natuurlijk politieke systemen bestaan die kritisch denken onderdrukken, zit kritisch denken in elk mens en in elke cultuur. Zo’n sweeping statement… en tegelijkertijd ontkennen ze ook nog de persoonlijke ervaringen van people of colour, omdat er zogenaamd geen wetenschappelijk bewijs zou zijn, terwijl de onderzoeken voorhanden zijn. Witte superioriteit is het ontkennen van racisme en het ontkennen van ervaringen van mensen die niet dezelfde huidskleur hebben en jouw eigen ervaring als universeel zien. Dus wat dat betreft voldoen zij uitstekend aan die definitie. Ja, Wit is ook een kleur ging eigenlijk over hen.’

Wit aan zet #4 vindt vanavond (vrijdag 15 september) plaats in Pakhuis de Zwijger. Het is voorlopig niet de laatste sessie, belooft Bergman. Je kunt de beweging ook volgen op Facebook.

© VPRO

na Wit is ook een kleur: Niels & Elvin

Tijdens het sociale experiment in de documentaire Wit is ook een kleur kregen ze het al even met elkaar aan de stok, theatermaker Elvin Rigters en majoor Niels Roelen, en dat was kort daarna bij De nieuwe maan niet anders. Hoe denken ze negen maanden later over elkaar, white privilege en de film?

Niels Roelen

‘Ik blijf het wel moeilijk vinden, white privilege. Iemand kan mij vertellen dat ik dat ben, oké, maar dan? Moet ik mij dan schuldig voelen, terwijl ik niet eens weet wat ik aan die privileges heb of heb gehad? Het wringt ook omdat ik mij nog nooit superieur heb gevoeld tegenover een ander – juist altijd alles heb opgegeven om andere mensen te helpen, van alle huidskleuren en geloven, hier en op uitzending in Afghanistan.’

‘Op dat vlak had ik gehoopt op een meer open houding. Tijdens de opnames heb ik de moeite genomen om iedereen de hand te schudden en hun voornaam te vragen, omdat ik niet alleen wil kijken naar wat je huidskleur is of hoe je gekleed gaat. Je bent een persoon. Ik ben Niels en jij bent Elvin of Stephanie of Tofik. Volgens mij moet de discussie daar ook naartoe gaan: verdiep je in de man of vrouw tegenover je. Stel een vraag, heb geen oordeel. Maar ik was naar mijn idee de enige die er zo in ging.’

‘Ik had ook wel meer willen leren, ja. Wat kan wel en niet? Aan het begin werd er begonnen over het n-woord, dat we dat niet mochten zeggen, maar waarom dan niet? En moeten we dan het n-woord niet eerst eens benoemen? Het gaat over machtsverhoudingen, maar hoe zien die er dan uit en wie is daarvoor verantwoordelijk? Hoe werkt het biologisch en genetisch? Die antwoorden miste ik.’

‘Ik denk dat er ook nog wel tijd over heen zal gaan voordat er verandering komt. Het is alsof je E=MC2 probeert uit te leggen aan iemand die geen natuurkundeles heeft gehad. Daarnaast weet ik niet of de methode wel zo geschikt is. Kijk naar zwarte piet: als je er zo hard in gaat, roept dat ook weerstand op. Tegelijkertijd zeg ik: Sunny, ik ben het niet eens met je methodes, maar ik blijf een trouwe metgezel in je strijd tegen ongelijkheid.’

‘Dat geldt net zo goed voor Elvin. Ik kreeg het met hem in De nieuwe maan even aan de stok, maar ik kan nog prima met hem door een deur. Wat ik al zei, ik probeer te kijken naar: wie ben jij? Kijk of de sticker hoort bij het individu. En ja, ik erken dat white privilege er is. En ook dat ik er alles aan doe om er niet van te profiteren en om het aan de kaak stellen, punt.’

Elvin Rigters

‘Ik heb wel goede reacties gekregen, ja, op persoonlijk vlak. Achteraf kijk ik er ook zeker met een goed gevoel op terug. Ik vond het wel fijn om eens te ervaren in welke kramp Nederland schoot bij racisme. Leg de vinger maar eens op de zere plekken. Op dat vlak heeft Wit is ook een kleur zeker wat losgemaakt.’

‘In algemene zin, waar het ging om de documentaire en om Sunny, voelde ik wel wat meer weerstand van mensen. Vooral met de witte mensen waar ik het er mee over had, die zeiden bijna allemaal: “De film was wel goed en er moet ook zeker wat tegen racisme worden gedaan, maar niet zoals Sunny dat doet.” Ze ervoeren haar toch als een soort verrader, ze voelden zich aangevallen. Dat was wel opvallend.’

‘Tegelijkertijd heeft dat ook een ander probleem blootgelegd, want het zou bijna lijken alsof er geen zwarte makers zijn die hiermee bezig zijn, maar daar wordt gewoon niet naar geluisterd. Die wringen zich dan weer zogenaamd in een slachtofferrol; witte mensen luisteren blijkbaar toch beter naar andere witte mensen.’

‘Ik merk wel dat we nu in een tijd leven waarin langzaam het besef komt dat racisme niet alleen ons probleem is, maar ook van witte mensen. Daarom vond ik de titel ook zo goed, omdat de witte gemeenschap daarmee beseft dat ze ook een gemeenschap zijn en niet de norm. Dat ze ook als groep aangesproken kunnen worden.’

‘Nee, Niels heb ik niet meer gesproken. Dat is niet persoonlijk, want ik vond het op zich een prima kerel, maar ik had er geen zin in. Voor mij gaat het proces in de witte gemeenschap gewoon te langzaam. Ik hoor ook vrij vaak: “Maar leg het dan uit.” Maar daar ben ik niet voor, voor jouw bewustwording. Ik heb al zoveel van dit soort gesprekken gehad, waarin ik eerst nog moet uitleggen waar de ongelijkheid zit. Dat werkt vermoeiend, snap je? Ik vind het ook helemaal niet meer passen bij Nederland, dat we dit nog als een eye opener beschouwen. De zwarte gemeenschap is wat dat betreft al veel verder, de witte gemeenschap is nog bezig met baby steps. Uiteindelijk hoop ik maar dat de generatie na mij de vruchten kan plukken van deze strijd, en ja, het liefst deze generatie ook nog.’

bekijk ook van Sunny