Schatgraven: Marcia Luyten

Toen deze film werd gemaakt, was nog geen jaar verstreken na het einde van de genocide, de drie maanden in 1994 waarin Rwanda zichzelf te gronde richtte. Diogenes filmde een land dat zich uit alle macht wil oprichten uit zijn eigen as. De verbetenheid om zichzelf moreel te zuiveren, heeft ook tragische uitkomsten: drie RPF-soldaten, Tutsi’s van wie familieleden zijn vermoord, namen wraak op een Hutu die de genocide mee organiseerde en krijgen voor een militair (Tutsi) tribunaal de doodstraf.

Intussen zijn de daders van de genocide, jongens die met kapmessen hun buren doodden, nog lang niet berecht. Slechts een enkeling zou de doodstraf krijgen, de meeste kwamen na een paar jaar weer thuis. Jos de Putter en Kees de Groot van Embden laten het verhaal over Rwanda zichzelf vertellen - langzaam, filmisch, en in schrijnende getuigenissen laat hij iets van het onvoorstelbare zien.

Deze documentaire is vooral fascinerend door de afloop van het verhaal, 42 jaar later. Ook hier werd een nieuw begin gemaakt. Ook hier klonk een belofte van zuivering. En ook hier school in de bevrijder een nieuwe tiran.

De jonge kolonel Khadaffi had koning Idris verdreven en werd onthaald als een bevrijder van het volk, een volk dat was 'onderdrukt door een crimineel regime'. De bevrijder sprak de massa’s toe met geknepen stem en groot charisma. Hij loofde de 'krachten die het volk toegeweid zijn.'

Tegen de filmmaker, Roelof Kiers, zei men op straat: 'Geef ons wetten met rechten en plichten, opdat wij onze revolutie kunnen dienen.' En: 'Een nieuwe tijd voor Libië is aangebroken.' De documentaire voedt het gezonde wantrouwen jegens revolutionaire verlossers.

Ik ben erg onder de indruk van de inzet en ambitie waarmee deze reisserie is gemaakt. Een klipper bemand met avonturiers en wetenschappers herneemt de reis die Charles Darwin in 1831 begon - het mooiste bewijs dat geen enkel plan te hoog gegrepen is. In deze aflevering boort een maritiem bioloog in de diepzee om bodemlagen te bestuderen en loopt Robbert Dijkgraaf met Darwins achter-achterkleindochter hoog in de Andes waar ze opgestuwde oceaanbodem bekijken. Beagle biedt harde feiten en prachtige beelden, voert langs ijsbergen en tropische kusten, is wetenschap en poëzie ineen. Ik zou meteen aan boord gaan.

Wat maakt een buitenlandprogramma geslaagd?

Wanneer een mij onbekend, ontoegankelijk deel van de wereld wordt ontsloten, liefst zo dat ik gevoel krijg wat de mensen ter plekke beweegt en heeft bewogen. Daarvoor moet de maker bereid zijn om te hurken, om naast gewone Rwandezen, Congolezen onder een boom te gaan zitten. Dat is wat bijvoorbeeld Jelle Brandt Corstius zo’n aanstekelijke reisverteller maakt.

Een reisserie is ook geslaagd wanneer ze van een stad, een land of een volk, verschillende lagen geschiedenis afpelt. Wanneer ik een gebied en zijn geschiedenis ga zien vanuit een ander perpectief. Dat doet Bram Vermeulen als hij in Dwars door Afrika Zimbabwe aandoet.

Welke fout wordt er te vaak gemaakt in buitenlandprogramma's?

De hang naar exotisme is een verleiding die moeilijk wordt weerstaan. Daardoor wordt De Ander juist vreemder. Een goed reisprogramma slaagt erin het bijzondere te vinden in het alledaagse, niet in de grote events waar ook de backpackers op koersen. Dat is als het ‘niet hurken’ van Adriaan van Dis, die daarmee helemaal gelijk heeft.

Stel er is eindeloos budget. Welk buitenlandprogramma zou gemaakt moeten worden?

Ik zou iets als een Seven Up willen zien, willen maken, van landen of gebieden die een grote omwenteling hebben doorgemaakt; een reisserie door de tijd. Bijvoorbeeld: Rwanda elke zeven jaar verder na 1994, het jaar van de genocide. Zo kun je van recente geschiedenis de driedubbele bodems en dubbelzinnigheden laten zien, illustreren hoe een revolutie zich als een slang in zijn staart bijt - of niet - en hoe je wel de spelers kan vervangen maar hoe het spel hetzelfde blijft. Een Seven Up van Mozambique dat zich opricht na decennia burgeroorlog, wiens economie groeit met hysterische cijfers maar waar geen ontwikkeling is en de armen armer worden. Waar een nieuwe kiem voor geweld wordt geplant.