Drie Tegenlicht-docu's over data die je moet hebben gezien

Iedereen die op het punt staat een Android-smartphones aan te schaffen – en dat zijn in Nederland een heleboel mensen – heeft zich de vraag gesteld: waarom is mijn telefoontje zo spotgoedkoop, terwijl de iPhone voor soms wel het tienvoudige de deur uitgaat?

Hoogleraar Shoshana Zuboff legt het in onze documentaire ‘De grote dataroof’ haarfijn uit. Google verdient al die miljarden niet met fysieke producten, maar met apps en besturingssystemen als Android, die zorgen voor constante datastromen.

Jouw gedragsdata, bijvoorbeeld waar je je bevindt, met wie je chat en hoeveel tijd je doorbrengt op je telefoon, wordt verkocht aan adverteerders. Op basis daarvan krijg je zeer gepersonaliseerde advertenties. Silicon Valley-bedrijven als Google, Microsoft, Amazon en Facebook houden je waar ze maar kunnen in de gaten.

We zijn beland in het tijdperk van het genadeloze surveillancekapitalisme, waar onze ervaringen grondstof zijn voor de data-machinerie van BigTech.

Om het beklemmende verhaal van Zuboff te larderen, kozen regisseur Roland Duong en ik een aantal fragmenten die we de hoogleraar vervolgens lieten zien. De uitzending met de Amerikaanse hoogleraar en schrijver noemen we op de redactie een ‘lab’: een gast krijgt 45 minuten de ruimte om zijn of haar verhaal te vertellen, aan de hand van fragmenten. Die komen allemaal uit het omvangrijke Tegenlicht-archief. En daaruit bleek al snel hoe opmerkelijk vroeg de ontluikende data-economie, Silicon Valley, werd blootgelegd. En hoe technologie een enorme wissel trekt op ons leven.

Ook bij Tegenlicht worstelen we met de vraag: moeten we ons nog wel zo prominent profileren op een platform als Facebook?

Google stond aan de wieg van de grote dataroof, toen het na de dot.com-crisis in 2000 per toeval ontdekte dat het veel geld kon verdienen met restdata – gegevens die mensen achterlieten als zij zoektermen intikten in Google Search.

Pakweg vijf jaar later kreeg VPRO Tegenlicht exclusief toegang tot het Google-hoofdkantoor – iets dat nu ondenkbaar zou zijn. In ‘Google: achter het scherm (2006)’ vertelt een toenmalige directeur hoe het techbedrijf data analyseert om de functionaliteit te verbeteren en dat daarvoor data van meer dan dertig dagen bewaard moeten blijven.

Dat klopt ten dele, zegt Zuboff, maar het merendeel wordt gebruikt om ‘modellen’ te trainen. In dienst van het surveillancekapitalisme, dus.

Met die algoritmemodellen kun je accuraat voorspellen wat jij wilt, soms zelfs eerder dan jijzelf doorhebt. Techbedrijven kennen je door en door.

Dat werd duidelijk in ‘Uw persoonlijke data zijn geld waard’ uit 2015. Daaruit haalden we het tweede fragment van de uitzending, voor Zuboff: hoe het algoritme naadloos voorspelde dat een meisje zwanger was, op basis van de shampoo die ze had gekocht.

Volgens Zuboff begrijpen we onvoldoende dat het niet om de fysieke aankoop alleen gaat, maar dat er veel meer uit kan worden afgeleid. De voorspellende waarde dus: hoe laat en waar je het koopt, plotselinge verandering van merk, enzovoort, enzovoort.

Hoe meer informatie je van iemand hebt, hoe beter. Maar de surveillancekapitalisten hebben nooit genoeg.

De datastromen moeten blijven vloeien en dus worden er voortdurend nieuwe bronnen – ‘data-extractiepunten’ – aangeboord. Volgens Zuboff gaat het hier niet alleen om de kwantiteit, het volume dus, maar ook om kwaliteit: data met verschillende kenmerken.

Neem Googles investeringen in de zelfrijdende auto. Op het eerste gezicht gek: wat moet Google daarmee? Als je vervolgens Carlo van de Weijer van Technische Universiteit Eindhoven in ‘De rijdende robot’ (2019) hoort – weer een clip die we Zuboff voorlegden – begrijp je helemaal waarom: de zelfrijdende auto is het Datapaard van Troje: als je toegang hebt tot één procent van alle auto’s, heb je toegang tot ze allemaal en weet je van álles wat er op de wereld gebeurt.