De geschiedenis van Rotterdam is doordrenkt van migratie, vertelt Peter Scholten, hoogleraar migratie en diversiteit aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Rotterdam was altijd al een stad in ontwikkeling en zonder migratie zou het in de zeventiende eeuw nooit de sprong naar de tweede stad van de Republiek hebben gemaakt, aldus Scholten.

Als havenstad speelde migratie altijd een grote rol in Rotterdam. De stad was een aankomstpunt voor mensen die van ver kwamen. Tolerantie speelde een belangrijke rol in de haven- en handelsstad: zolang er goede zaken konden worden gedaan, ging men geen conflicten met andersdenkenden aan op het gebied van geloof of ideologie. 

Toch mist Rotterdam een sterk migratienarratief, en dat kan tot problemen leiden. Migratie maakt geen groot deel uit van het collectieve geheugen van de stad. Hoe komt dit? ‘Rotterdam was een werkstad,’ zegt Scholten. ‘Het ging niet veel over cultuur, achtergrond of herkomst. Je wilde hier werken. Als je dat deed, hoorde je erbij. Als je dat niet deed, hoorde je er niet bij.’ 

Volgens Scholten moeten we ons realiseren dat migratie hoort bij het verhaal van opkomst, veerkracht en doorgroei van de stad. Als we dat niet beseffen, proberen we bij elke migratiegolf het wiel opnieuw uit te vinden en doen we alsof migratie nieuw, ongebruikelijk en tijdelijk is. Dat is volgens Scholten totaal onjuist. 

Het gebrek aan een migratienarratief zorgt dan ook voor frictie in de stad. Hoewel superdiversiteit in Rotterdam een realiteit en normaliteit is op het gebied van cultuur, sport en politiek, heeft de stad daar volgens Scholten nog geen verhaal voor. Het ontbreken van zo'n narratief kan leiden tot een strijd in de stad, tot polarisatie en kloven tussen verschillende groepen.

Volgens Leo Lucassen, die samen met zijn broer Jan het boek Migratie als DNA van Amsterdam schreef, ademt ook Amsterdam migratie. Lucassen ziet dat migratie dieper geworteld is in het culturele geheugen van Amsterdammers dan in dat van Rotterdam. Dit is voornamelijk te danken aan de vele hoogtepunten van de 'Gouden Eeuw' die zich in Amsterdam afspeelden en waarvan de stad nog steeds tastbare sporen draagt. ‘ Amsterdam trok in de Gouden Eeuw erg veel buitenlandse migranten aan,’ vertelt hij, terwijl we in zijn kantoor bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam zitten.

Amsterdam staat in het culturele geheugen gegrift als tolerante stad waar zowel vluchtelingen als arbeidsmigranten naartoe trokken. Lucassen benadrukt daarbij dat de stad migratie net zo hard nodig had als migranten de stad. Steden waren destijds bijzonder ongezond en er stierven meer mensen dan dat er geboren werden. ‘Tot het begin van de negentiende eeuw, of misschien zelfs nog later, waren we simpelweg afhankelijk van migratie om demografisch te overleven,’ voegt hij eraan toe.

Het is niet heel anders dan vroeger, stelt Lucassen, ondanks wat mensen misschien beweren: dat vroeger vooral Europese migranten kwamen en dat tolerantie en sociale cohesie toen hoger waren. Toch was er ook toen uitsluiting en een focus op ‘de ander’, zij het toen gericht op Joden en katholieken. Nu ligt de nadruk meer op moslims en etniciteit. Discriminatie was zelfs explicieter in het verleden, aangezien Joden wettelijk werden buitengesloten en bijvoorbeeld geen lid mochten worden van bijna alle gilden. Bovendien wordt vaak vergeten dat het integratieproces van nieuwkomers buitengewoon lang duurde. Het duurde vaak drie generaties voordat nieuwkomers als echte Amsterdammers werden beschouwd.

In hun boek beschrijven de gebroeders Lucassen dat de bevolkingssamenstelling van Amsterdam in de jaren zeventig en tachtig sterk is veranderd, vooral door de vestiging van Turkse en Marokkaanse gastarbeiders en veel Surinamers na de onafhankelijkheid van Suriname in 1975, maar ook grote aantallen Europeanen. Deze periode van verandering is nog lang niet voorbij; we bevinden ons er middenin. ‘Maar Amsterdam blijft op een bepaalde manier Amsterdam. De nieuwkomers en hun kinderen voelen zich nu Amsterdammer. Ze creëren een nieuw Amsterdam, net zoals al die vreemdelingen in de zeventiende eeuw het nieuwe Amsterdam hebben gevormd.’