met deze geo-engineering woordenlijst kom je beslagen ten ijs
William de Bruijn, Tara Vierbergen, Eva Idenburg, 3 januari 2024
Geo-engineering kan ons helpen de symptomen van klimaatverandering tegen te gaan. Hoewel het nog de vraag is of (en in welke mate) we aan ons klimaat zouden moeten willen sleutelen, lijkt het hek van de dam. En met die bezielde opmars van climate en geo-engineering worden ook de nodige termen geïntroduceerd. Met deze woordenlijst lichten we er een aantal toe.
dit artikel hoort bij het thema planeetkoelers
adaptatie
Een gebied klimaatverandering proof maken door het te wapenen tegen weersextremen. Van dijken ophogen tegen een stijgende zeespiegel tot steden vergroenen om hittestress te beperken. Adaptatie biedt perspectief, maar omdat je dijken nu eenmaal niet kunt blijven ophogen is ook mitigatie nodig.
broeikasgassen
Waar een gezonde aarde de warmte van de zon weer ‘uitstraalt’, zorgen broeikasgassen als CO2, methaan en CFK’s (ozonlaagafbrekende chloor-fluor-koolstoffen) ervoor dat de warmte niet meer weg kan, waardoor de aarde opwarmt. De hoeveelheid uitgestoten broeikasgassen is sinds het begin van de Industriële Revolutie in 1750 exponentieel toegenomen. Waar ooit sprake was van 280 parts per million dichtheid in de lucht raken we nu aan de 420 parts per million, een gevaarlijk tipping point.
carbon capture & storage (CCS)
De overmaat aan CO2 en CO2 equivalent in de atmosfeer noopt ons ertoe technieken te bedenken en ontwikkelen die CO2 afvangen en elders opslaan. CO2 kan worden afgevangen daar waar het vrijkomt (in raffinaderijen en cementfabrieken) om vervolgens via pijpleidingen te worden opgeslagen, bijvoorbeeld in lege gasvelden onder de Noordzee.
carbon dioxide removal (CDR)
Verwijdering van koolstofdioxide (CO2). CDR is een meer algemene term die verwijst naar methodes en technieken die blijvend CO2 uit de lucht halen, zoals bovengenoemde CCS, maar ook regeneratieve landbouw en natuurherstel zijn voorbeelden van CDR. Naast reductie van CO2-uitstoot dient CDR als extra instrument om de concentratie van broeikasgassen te verminderen en daardoor klimaatopwarming onder de beoogde 1,5 graden te houden.
Er bestaat nog een aantal andere technieken die de CO2-concentratie verlagen, met subtiele doch belangrijke onderlinge verschillen. CDR is de term voor verwijdering van CO2 uit de lucht, CCS gaat over het verwijderen én lange tijd bewaren van CO2. Een derde techniek, Carbon Capture and Utilization (CCU), vangt CO2 af om het daarna te kunnen gebruiken, voor het produceren van brandstoffen of chemicaliën bijvoorbeeld. CDR, CCS en CCU zijn vormen van carbon management.
climate engineering
Kunstmatig en grootschalig ingrijpen in de natuurlijke processen van het klimaat. Deze technieken kunnen worden ingezet om de aarde af te koelen in de strijd tegen klimaatverandering. Het is een subcategorie van geo-engineering.
CO2
De notatievorm van koolstofdioxide, de meest alomtegenwoordige onder de broeikasgassen. We ademen het allemaal uit, maar de grootste CO2-vervuiling komt door het verbranden van fossiele brandstoffen en het veranderen van landgebruik (denk aan: ontbossing om ruimte te maken voor landbouw).
CO2 equivalent
Een maat om aan te geven hoeveel een gegeven hoeveelheid broeikasgas bijdraagt aan de opwarming van de aarde, gebruikmakend van een equivalente concentratie CO2.
Conference Of the Parties (COP)
De belangrijkste internationale klimaatconferentie waar alle landen aanwezig zijn die het VN-Klimaatverdrag uit 1992 hebben goedgekeurd - naast een heleboel klimaatwetenschappers, NGO’s, vakbonden en lobbyisten voor de fossiele industrie. We hebben inmiddels 28 klimaatconferenties achter de rug. Een van de voornaamste was die van 2015 in Parijs. Daar werd een klimaatakkoord bereikt dat nu het meest leidend is bij nationaal en internationaal klimaatbeleid.
direct air capture (DAC)
Een climate engineering techniek waarbij CO2 rechtstreeks uit de lucht wordt gevangen, gefilterd en opgeslagen. Beeld je een enorme stofzuiger in waarmee lucht in een filtersysteem wordt gezogen dat CO2 scheidt van de rest. De opgevangen CO2 wordt vervolgens gebruikt als synthetische brandstof, of opgeslagen in steensoorten als basalt. In Canada, de VS en Zwitserland staan al een paar DAC-installaties. Hier een flashy animatie.
emissies/ETS
Emissies is jargon voor ‘soorten uitstoot’. ETS staat voor Emissions Trading System, een Europees systeem dat uitstoot van broeikasgassen in de atmosfeer moet verminderen. Het idee is dat industriële bedrijven per ton uitgestoten CO2 (of een equivalent daarvan) één ‘emissierecht’ moeten inleveren. Een paar rechten krijgen ze gratis, de rest kunnen ze kopen. Zo betalen bedrijven dus meer als ze meer uitstoten. Mettertijd worden emissierechten duurder: van 8 euro in 2018 naar ongeveer 45 euro in 2030. Of het systeem ook echt gaat werken, is zeer de vraag.
geo-engineering
Geo-engineering is een term die vaak synoniem wordt gesteld aan climate engineering (zie ook climate engineering), maar niet helemaal hetzelfde betekent. Waar geo-engineering verwijst naar alle soorten technologische ingrepen op natuurlijke systemen, doet climate engineering dat specifiek naar technologieën die ingrijpen in het klimaat met als doel het te beïnvloeden.
Voorbeeld: als een boer de bewatering van zijn land wil verbeteren, en dat doet door van een nabijgelegen beekje een kaarsrecht kanaal te maken (kanaliseren) met irrigatiekanaaltjes toe, spreken we van geo-engineering en niet van climate-engineering - de boer sleutelt namelijk niet direct aan het klimaat. Als de boer echter besluit spiegels de ruimte in te schieten die zonlicht weerkaatsen, zodat de planeet afkoelt waardoor zijn oogst beter beschermd is, spreken we van zowel geo-engineering als climate engineering.
Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)
Het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) is een VN-organisatie die onderzoek van wetenschappers over klimaatverandering beoordeelt. Ze geeft advies aan beleidsmakers over de wetenschap achter klimaatverandering, de impact ervan, en mogelijke adaptatie- en mitigatiestrategieën. Het IPCC is een soort ‘middle man’ tussen de wetenschap en internationale politiek, en helpt regeringen wereldwijd om geïnformeerde beslissingen te nemen over klimaatkwesties. De rapporten van het IPCC zijn belangrijke referenties voor internationale klimaatonderhandelingen (zie ook COP) en beleidsvorming.
marine cloud brightening (MCB)
Maakt wolken boven de zee witter door zoutmineralen in de lucht te verspreiden - die ervoor zorgen dat wolken boven zee uit kleinere waterdruppels bestaan, waardoor ze meer zonlicht terug de ruimte in kunnen kaatsen. Hoe kleiner de waterdruppels in een wolk, hoe meer zonlicht een wolk kan terugkaatsen. Net zoals het dragen van witte kleding je tijdens zonovergoten dagen koel houdt, kunnen veel van deze witte wolken bij elkaar de aarde afkoelen.
mitigatie
Het matigen van de opwarming van de aarde door de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. De belangrijkste mitigatiestrategie is het vervangen van fossiele brandstoffen door duurzame(re) energie. Mitigatie vormt een begrippenpaar met adaptatie: waar mitigatie zich verhoudt tot de oorzaken van klimaatopwarming, richt adaptatie zich op de (mogelijke) gevolgen.
nature restoration (‘rewilding’)
Een natuurherstelstrategie gericht op grootschalige restauratie van natuurlijke ecosystemen. Door de natuur z’n gang te laten gaan worden kapotte ecosystemen hersteld op de best passende manier. En dat levert veerkrachtige ecosystemen op die beter bestand zijn tegen de gevolgen van klimaatverandering, zoals periodes van hevige regenval of juist droogte. Doordat herstelde ecosystemen veel meer CO2 opnemen, draagt rewilding ook bij aan het afremmen van de opwarming van de aarde. Wij maakten hier eerder al twee afleveringen over, die kijk je hier.
ocean acidification
Oceanen en zeeën verzuren wanneer de pH-waarde van het water daalt. De pH-waarde daalt door de hoge concentratie CO2 in de atmosfeer. Verzuring van het water vormt een bedreiging voor alles wat in zeeën en oceanen leeft. Om verzuring tegen te gaan experimenteren onderzoekers nu met het toevoegen van ijzersulfaatstrooisel aan het water, waarop CO2-opnemende algen als fytoplankton floreren en zodoende meer koolstofdioxide kunnen opslaan. Kanttekening: op die manier sleutelen aan ecosystemen is niet zonder gevaar.
olivijn
Eén van de meest voorkomende gesteenten op aarde, met als positieve eigenschap dat het de opwarming van de aarde kan remmen. Namelijk: één ton fijngemalen olivijn kan, als het in contact met water komt, iets meer dan een ton CO2 opnemen. Olivijn is voorgesteld als materiaal voor ‘enhanced weathering’, waarbij steengruis op bijvoorbeeld stranden en bij spoorwegen wordt uitgestrooid, waar het water en vervolgens CO2 opneemt.
SCoPEx
Afkorting voor Stratospheric Controlled Perturbation Experiment. Een kleinschalig experiment van een clubje Harvard-onderzoekers dat meer kennis en kunde wilde opdoen wat betreft solar radiation management als planeetkoelende methode. De club wilde in Lapland een weerballon met zwaveldioxide richting de stratosfeer sturen, waar de ballon zou moeten knappen zodat de vrijgekomen zwaveldioxide het zonlicht zou kunnen reflecteren. Op die manier zou de zon op aarde kunnen worden gedimd. Het is een van de meest controversiële geo-engineeringstechnieken. Niet zo gek dus dat de inheemse Samí bevolking tegen het experiment in opstand kwam en er een internationale rel van kwam. Het experiment ging niet door.
solar radiation management (SRM)
Als we solar engineering definiëren als ‘het kunstmatig en grootschalig ingrijpen in natuurlijke processen van de zon’ dan staat SRM voor pogingen om zonnestraling af te ketsen dan wel dimmen voordat ze het aardoppervlak raakt. Dat kan door ballonnen met zwaveldioxide in de stratosfeer op te laten - als er genoeg zwaveldioxide in de stratosfeer is losgelaten, weerkaatsen de deeltjes een deel van het zonlicht, waardoor de aarde minder snel opwarmt. Het eerder genoemde marine cloud brightening is ook een vorm van SRM.
stratospheric aerosol injection (SAI)
Het ‘inspuiten’ (nee, niet met een injectiespuit, maar met speciale vliegtuigen of ontploffende weerballonnen) van aerosolen in de stratosfeer. Aerosolen zijn kleine stof- en vloeistofdeeltjes die in combinatie met schadelijke gassen luchtvervuiling veroorzaken. Door het inspuiten van aerosolen in de stratosfeer (op tien tot vijftien kilometer hoogte) plaats je als het ware een deken van vervuiling om de aarde, om zo de kracht van de zon te verminderen. De stratospheric aerosol injection-methode is niet zonder gevaar: ze kan schade aan de ozonlaag veroorzaken en de bestaande weersystemen in de war brengen, die toch al redelijk uit balans zijn. SAI is een vorm van solar radiation management (SRM).
zwaveldioxide (SO2)
Zwaveldioxide is een kleurloos gas van zwavel (S) en zuurstof (O2) en is te herkennen aan zijn karakteristieke rotte-eierengeur. Het is daarnaast het voornaamste bestanddeel van smog. Zwaveldioxide is, op zichzelf of in combinatie met aerosolen, het belangrijkste middel voor stratospheric aerosol injection.
help mee deze woordenlijst compleet te maken
Om de woordenlijst zo compleet mogelijk te maken, horen we graag welke klimaatbegrippen er volgens jou aan de lijst mogen worden toegevoegd. Laat het ons weten via redactie@tegenlicht.nl onder vermelding van ‘woordenlijst planeetkoelers’.
meer wetenschapsverhalen
-
- lees artikel ‘knutselen met DNA: hoever gaan we?’
- kijk aflevering ‘hoe kan climate engineering de planeet afkoelen?’
- kijk aflevering ‘De onsterfelijken'
- kijk aflevering ‘Medicijnen van morgen’
- lees artikel ‘dit moet je weten voordat je een DNA test gaat doen’
- kijk aflevering ‘freezing fertility’
- luister podcast ‘hoe staat het ervoor met kweekvlees in Nederland?’
- meer over wetenschap