dit moet je weten over de oorlog in Oekraïne

De oorlog in Oekraïne is zijn tweede jaar ingegaan. Waarom is deze oorlog zo belangrijk? En welke rol speelt Europa? VPRO Tegenlicht zet vier vragen voor je op een rij.

Chiara Lampis Temmink, 8 maart 2023

waarom is deze oorlog zo belangrijk?

Sinds het begin van de oorlog op 24 februari 2022 zijn er 240.000 doden gevallen en zijn meer dan 8 miljoen Oekraïners gevlucht. Alleen al daarom moet er zo snel mogelijk een einde aan komen. De oorlog in Oekraïne gaat echter over meer dan wie de macht heeft over Oekraïens grondgebied. Het gaat over de fundamenten van onze waarden: vrijheid en democratie.

het einde voor Poetin

Historicus Timothy Snyder schrijft dat in deze oorlog de kwesties van democratie, vrijheid en soevereiniteit centraal staan. De Oekraïense democratie vormt een bedreiging voor Poetins autocratische regime. Als Oekraïners namelijk vrij zijn om hun leiders te kiezen, waarom zou dat niet voor Russen gelden?

vrijheid is niet vanzelfsprekend

Toch zijn we in het Westen onze liberale democratie voor lief gaan nemen. Dat schrijft historicus Rutger Bregman. Vrijheid en democratie zijn niet vanzelfsprekend. Dat blijkt nu uit de Russische inval. De oorlog in Oekraïne herinnert ons aan het belang van liberale, democratische waarden, en dat we deze moeten beschermen. 

Dit benadrukt ook Mathieu Segers, hoogleraar Europese geschiedenis, in de Tegenlicht-aflevering ‘De ideale Unie’. Als Oekraïne door Rusland vernietigd of bezet wordt, zorgt dit voor een toenemende dreiging van Rusland. Veel andere Europese lidstaten worden namelijk óók bedreigd door Rusland.

welke rol spelen de Baltische staten in deze oorlog?

De Baltische staten - Estland, Letland en Litouwen - zijn verscheidene keren bezet door Rusland, voor het laatst door Stalin in de tijd van de Sovjet-Unie. Sinds de inval van de Krim zetten ze zich schrap voor een Russische inval. Net als Oekraïne hebben deze landen een grote Russischtalige minderheid in hun bevolking, en zijn ze al jaren het doelwit van Russische inmenging en propaganda. Zij vrezen Poetins volgende doelwit te zijn. 

Volgens de Estse premier Kaja Kallas kan er alleen langdurige vrede zijn als Rusland wordt verslagen in Oekraïne. De Baltische Staten en Polen hebben dan ook in verhouding de meeste steun aan Oekraïne gegeven en zijn de felste aanhangers van strenge economische sancties, zelfs als dit hun eigen economieën schaadt.

de rol van de NAVO

Er is echter wel een fundamenteel verschil tussen Oekraïne en de Baltische staten: de laatsten zijn lid van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO). De NAVO is een samenwerkingsverband van Europese landen, Canada, Turkije en de Verenigde Staten, die zich hebben verzameld rond “artikel vijf”: het principe van collectieve verdediging. Als één lidstaat wordt aangevallen, wordt dit als een aanval op alle lidstaten beschouwd. Dan komen ook alle lidstaten tot de verdediging. Sinds de bezetting van de Krim in 2014 heeft de NAVO extra troepen in Estland, Letland, Litouwen en Polen gestationeerd, om de verdediging van deze landen te versterken. Een aanval op de Baltische Staten is daarom minder waarschijnlijk dan de inval in Oekraïne was.

wat is de historische achtergrond van de huidige oorlog tussen Oekraïne en Rusland?

Oekraïne heeft een lange geschiedenis waarin het herhaaldelijk veroverd en verdeeld werd door verschillende rijken. Het land heeft zich in de twintigste eeuw twee keer onafhankelijk van Rusland verklaard. De eerste keer was in 1917, de tweede in 1991.

het Sovjet-tijdperk

De eerste onafhankelijke Oekraïense staat werd uitgeroepen na de Russische revolutie, maar de onafhankelijkheid was van korte duur. Van 1917 tot 1921 was er een heftige burgeroorlog in Oekraïne, waarin verschillende groepen met elkaar streden voor controle over het Oekraïense grondgebied. In 1922 werd het grootste deel van Oekraïne opgenomen in de Sovjet-Unie. 

In 1932 dwong Jozef Stalin, de leider van de Sovjet-Unie, de Oekraïense bevolking om hun landbouw te collectiviseren door een hongersnood te orkestreren, waarin rond de 3 miljoen Oekraïners stierven. Vervolgens her-bevolkte Stalin het oostelijke deel van Oekraïne met Russische- en andere Sovjet-burgers. In 1939 bezette Stalin ook het westelijke deel van Oekraïne. Door Stalins herbevolking en doordat de verschillende delen van Oekraïne op verschillende momenten opgenomen werden in de Sovjet-Unie, hebben Oekraïners uit verschillende regio's meningsverschillen over hun identiteit en onafhankelijkheid.

onafhankelijkheid door referendum

In 1991, na de val van de Sovjet-Unie, stemde 92 procent van de Oekraïense bevolking per referendum voor de onafhankelijkheid van het huidige Oekraïne. Er waren toen aanzienlijke verschillen tussen de uitslagen van het referendum. In Kiev stemde rond 98 procent voor onafhankelijkheid, waar dit op de Krim 54 procent was.

de Oranje Revolutie

Door deze interne verdeling was Oekraïne een redelijk turbulente democratie. Zo mondde een studentenprotest tegen verkiezingsfraude door premier Viktor Janoekovitsj in 2004 uit in de Oranje Revolutie. Tijdens deze protesten keerden veel Oekraïners zich tegen Janoekovitsj, die er nauwe banden met Rusland op nahield. Zij hulden zich in oranje, de kleur van de verkiezingscampagne van Viktor Joesjtsjenko, de presidentskandidaat die een vrijer en eerlijker Oekraïne beloofde en juist zijn blik op het Westen gericht had.

de Euromaidan revolutie en de bezetting van de Krim

Ook in 2013 waren er grote protesten in Oekraïne omdat Janoekovitsj, toen weer president van Oekraïne, weigerde een associatieverdrag met de Europese Unie te tekenen en zich juist richting Rusland keerde. Deze protesten leidden uiteindelijk tot de Euromaidan revolutie. 

Na de Euromaidan revolutie vluchtte president Viktor Janoekovitsj naar Rusland. Kort daarop bezette Rusland de Krim en riepen Russische separatisten, gesteund door Rusland, de onafhankelijkheid uit van de regio’s Donetsk en Luhansk, ook wel de Donbas genoemd. Sindsdien is er onrust in de regio. Op 24 februari 2022 viel het Russische leger Oekraïne in. Dit was het begin van de huidige oorlog.  

wat is de rol van Europa in deze oorlog?

steunpakketten voor Oekraïne

Europese landen, waaronder Nederland, zijn sinds de Russische inval hun economische en politieke banden met Rusland aan het afbouwen. Zo was een van de bekendste maatregelen een ontkoppeling van het Russische gas. Sinds het begin van de oorlog heeft de Europese Raad meer maatregelen genomen, zoals financiële steunpakketten, humanitaire hulp en de opvang van vluchtelingen. Belangrijk is wel dat veel steun in de vorm van leningen wordt verstrekt. Oekraïne komt na de oorlog waarschijnlijk met een grote schuld te zitten, wat de wederopbouw van het land moeilijker maakt en Oekraïne in een afhankelijkheidspositie van de Europese Unie zet.

militaire steun door de EU

De landen van de EU hebben sinds het begin van de oorlog wapens gedoneerd aan Oekraïne. Sinds het begin van de oorlog is de militaire steun aan Oekraïne opgelopen tot een geschatte twaalf miljard euro. Hieronder vallen wapens en andere uitrustingen zoals EHBO-kits, generatoren, of brandstof. De EU heeft ook een trainingsmissie voor het Oekraïense leger aangekondigd: de EU Military Assistance Mission (EUMAM).

oorlogsmisdaden onderzoeken en vervolgen

Er zijn veel verslagen van oorlogsmisdaden en misdaden tegen de mensheid in Oekraïne. De EU heeft daarom de oorlog doorverwezen aan het Internationaal Strafhof, die deze misdaden aan het onderzoeken is. Ook heeft de EU op 3 februari 2023 de eerste stap genomen voor het opzetten van het ‘Internationaal Centrum voor de Vervolging van de Misdaad van Agressie in Oekraïne’, een centrum in Den Haag dat de misdaden in Oekraïne verder gaat onderzoeken en ook Russische leiders, die buiten de jurisdictie van het Internationaal Gerechtshof vallen, meeneemt. 

wereldwijde geopolitieke verschuivingen

In Europa en de Verenigde Staten wordt de oorlog gezien als een strijd om vrijheid en democratie. Maar vanuit het mondiale zuiden, bijvoorbeeld vanuit Brazilië of India, wordt het Westen niet gezien als vooraanstaand in vrijheid en democratie, maar juist als imperialistisch en hypocriet. De Verenigde Staten pleiten nu bijvoorbeeld voor soevereiniteit, maar overschreden die van Irak in 2004. Ook werden Oekraïense vluchtelingen door heel Europa anders ontvangen en behandeld dan Syrische vluchtelingen in 2015. 

Door deze onregelmatigheden scharen veel landen in Afrika, Azië en Zuid Amerika zich niet direct achter het Westen. In een VN-stemming die de “illegale annexatie” van Oekraïne veroordeelde, onthielden 35 landen hun stem. 

Ook zorgt de oorlog in Oekraïne voor verhoogde spanning tussen China en het Westen. De Verenigde Staten vermoeden dat China van plan is wapens aan Rusland te leveren, maar China ontkent dit en er is geen bewijs voor deze aantijging.

Oekraïne mogelijk bij de EU

Ten slotte kreeg Oekraïne op 22 juni 2022 de status van kandidaat-lidstaat van de Europese Unie. Dit was vooral een symbolische uiting: Oekraïne moet nog veel werk verzetten om in aanmerking te komen voor lidmaatschap. Aangezien de oorlog in Oekraïne nog vele jaren kan duren, is het belangrijk dat Europa daden bij haar woorden zet en gecommitteerd blijft aan haar steun aan Oekraïne.