tegenlicht > thema's > stem van de natuur

 

hoe de natuur steeds meer rechten krijgt

Van oudsher richten juridische systemen in Westerse landen zich vooral op burgers en organisaties. In rap tempo komt daar nu een nieuwe speler bij: de natuur.

Redactie Tegenlicht, 12 april 2023

In zijn boek Sapiens: a Brief History of Human Kind noemt de Israëlische historicus Yuval Noah Harari het een van de meest opmerkelijke juridische uitvindingen van de moderne tijd: de rechtspersoon.

Rechtspersonen zijn bijzonder omdat het rechtssysteem ze, net als mensen, erkent als zelfstandige entiteiten. Deze uitvinding maakte het de afgelopen eeuwen voor bedrijven en andere organisaties mogelijk om dingen te doen die normaal alleen voor mensen zijn weggelegd. 

Net als mensen hebben bedrijven als Shell en Starbucks plichten, zoals belasting betalen (oké, niet het beste voorbeeld) en schulden aflossen, maar ook rechten, zoals de vrijheid van meningsuiting en het recht op bescherming tegen diefstal en destructie. Ook kunnen rechtspersonen overeenkomsten sluiten, eigendom bezitten, juridische procedures starten, en, ze kunnen aansprakelijk worden gesteld als ze iets fout doen. 

Uiteraard kunnen de ASML’s en de Philipsen van deze wereld dat niet allemaal uit zichzelf. Het belang van een bedrijf wordt daarom meestal vertegenwoordigd door een bestuur, bestaande uit mensen van vlees en bloed.

de natuur als zelfstandig rechtspersoon

De afgelopen jaren is er iets bijzonders aan de hand. Ook steeds meer natuurgebieden en dieren vergaren wereldwijd in meer of mindere mate óók de status van rechtspersoon. Dat schrijft de Nederlandse juriste Jessica Den Outer in haar boek Rechten voor de Natuur, dat vorige maand uitkwam. De klimaat- en biodiversiteitscrises wakkeren de discussie aan over de menselijke relatie met de natuur. Het besef groeit dat de mens niet opzichter en uitbuiter van de natuur is, maar eerder onderdeel ervan.

Ook gebruikelijkere juridische activiteiten waarmee de natuur kan worden beschermd, bijvoorbeeld milieuwetgeving of rechtszaken, nemen toe, zoals de grafiek hieronder toont. Maar het idee dat de natuur rechten heeft volgt een radicaal andere logica dan de manier waarop de natuur nu al wordt beschermd. Milieubescherming gaat er in de eerste plaats om de gezondheid van mensen te beschermen. Door een stuk grond of een rivier schoon te houden, waarborgen we de leefomgeving van de mens. Die mens staat dan nog steeds bovenaan in de pyramide.

Bij het erkennen van een stuk natuur als rechtspersoon is de natuur een zelfstandige en gelijkwaardige entiteit. Ze heeft rechten omdat we haar intrinsieke waarde erkennen. In die zin staat ze op gelijke voet met de mens.

Mar Menor

In Spanje werd eind vorig jaar een wet goedgekeurd die de Spaanse lagune Mar Menor tot rechtspersoon bombardeerde. Het water was vervuild geraakt door lozingen van mijnbouwafval en meststoffen uit de landbouw. Drie commissies, bestaande uit burgers, overheidsorganisaties en wetenschappers houden het belang van de lagune nu in de gaten. Zij zijn de voogden van het gebied. Met de wet werd Spanje het eerste Europese land dat rechten verleende aan de natuur. Het initiatief kwam tot stand na een grote handtekeningenpetitie.

Op andere plekken in de wereld is men al langere tijd op weg met het zelfstandig maken van de natuur. Kennis van oorspronkelijke bewoners is daar vaak van grote invloed op het beleid. In 2017 werd onder invloed van de Maori-bevolking de rivier Whanganui in Nieuw-Zeeland erkend als rechtspersoon, als eerste rivier ter wereld. De bijna 300 kilometer lange waterweg werd in de wet tot levend wezen verklaard, ‘vanaf de bergen tot aan de zee, met al haar fysieke en metafysische elementen.’ In theorie kan een rivier als rechtspersoon ook aansprakelijk worden gesteld als er iemand in verdrinkt, maar volgens de hoofdonderhandelaar van de Maori is dat in het geval van de Whanganui-rivier niet mogelijk.

De Maori fungeren nu al vijf jaar als een van de voogden (‘gezichten’) van de rivier. Vlak nadat de wet werd ingevoerd wilde een lokale overheid een fiets- en voetgangersbrug over de rivier bouwen. Ze vergaten daarbij de lokale Maori-bevolking (de hapū) te raadplegen, waardoor het project twee jaar vertraging opliep. De hapū voegden allerlei verbeteringen toe, zoals beschermde visgebieden, snelheidslimieten op nabijgelegen wegen en publieke toiletten. 

De hapū hadden uiteindelijk weinig problemen met de brug zelf, maar vooral met het proces dat eraan vooraf ging. Voordat de rivier werd erkend als persoon, moesten zij constant bedelen om bescherming van de rivier, bij steeds wisselende politici. Nu moet de overheid standaard eerst naar de aangewezen voogden met hun rivierplannen, en staat de gezondheid van de rivier voorop.

Maas in de wet

Op talloze andere plekken in de wereld wordt de natuur steeds meer onderdeel van het rechtssysteem. Al in 2008 werden in Ecuador de rechten van de natuur opgenomen in de grondwet. Daardoor werden vorig jaar nog mijnbouwplannen tegengehouden. In Colombia werd de Atrato-rivier erkend als rechtspersoon, net als de Rio San Francisco en de Rio Doce in Brazilië. In het Verenigd Koninkrijk wordt er druk gewerkt aan rechten voor de rivier Ouse. 

Ook in Nederland wordt onderzocht of stukken natuur rechten kunnen krijgen. De petitie ‘Maas in de Wet’ om de vervuilde rivier tot rechtspersoon te maken is al bijna tien duizend keer ondertekend. Er is inmiddels ook een campagne opgezet om het bedreigde bosgebied Amelisweerd bij Utrecht te erkennen als persoon met rechten. 

En eind vorig jaar overhandigden onderzoekers van Nyenrode aan minister Van der Wal een rapport over de Waddenzee. De conclusie was dat de zee rechtspersoon kan worden in het Nederlandse rechtssysteem (in de vorm van een ‘natuurschap’) en op die manier beter beschermd kan worden. Van der Wal liet aan Trouw weten het rapport niet direct als startsein te zien om de Waddenzee daadwerkelijk rechtspersoonlijkheid te geven, maar wil het concept ‘nader bestuderen, bespreken en verkennen.’