'Japan produceert een nachtmerrie'

‘Hallo. Ik heet Erica. Ik ben 23 en woon in Kyoto. Wat wil je van me weten?’

Erica heeft een Aziatische oogopslag en is fijn gevormd, met een vriendelijke stem. Haar maker, de Japanse robotgod Hiroshi Ishiguro, wilde de mens zoveel mogelijk benaderen en is met dit model weer een stap dichter bij een volledig autonome androïde robot. Ishiguro: ‘Ik vroeg mij af: wat betekent het om mens te zijn?’

Ishiguro staat in een lange traditie, want Japan heeft een innige band met bots: al in de zeventiende eeuw werden er karakuri ningyo gemaakt, mechanische poppen die voor vermaak werden ingezet. Hisashige Tanaka (1799-1881), grondlegger van Toshiba en bekend als de Japanse Thomas Edison, verfijnde deze poppen zover tot ze zelfs thee konden schenken, pijlen afvuren of een karakter schilderen.

Tegenwoordig is de Japanse robotbouw een internationaal leidende miljardenindustrie, gespecialiseerd in de beweging en motoriek. De ‘protobots’ van weleer hebben plaatsgemaakt voor ruimterobots, reddingsrobots, revalidatiebots, bewakingsbots, bots voor industriële toepassingen, enzovoort.

Het meest tot de verbeelding spreken de androïde bots, de digitale huisdieren en robo-maatjes. Ze zijn een uitkomst voor de overwerkte, alleenstaande en vergrijzende Japanners: vele duizenden van hen hebben een eigen robot. Van een pratende robotstofzuiger tot het bekende robothondje AIBO, een seksbot, of Pepper, de bot die Jelle Brandt Corstius volgt in de serie Robo sapiens.

Ouderen adopteren Pepper als nieuw gezinslid en ontlenen vreugde aan het apparaat. Wankele dametjes maken zelfs kleding voor hun Pepper. Van zulke robotliefde wordt niet opgekeken. Ishiguro: ‘In de Japanse cultuur beschouwen we robots al heel lang als vriend. Bovendien geloven we dat alles een ziel heeft. Het is natuurlijk voor ons om te denken dat ook een robot bezield is.’

Animisme of niet, bots lijken zo te voorzien in een oprechte behoefte aan contact, waarin de Japanse samenleving momenteel tekort schiet. Een paar olijke ogen en wat ingeprogrammeerde zinnetjes zijn al genoeg om bij vereenzaamde ouderen vreugde te geven.

Hoe gaan we ons verhouden tot robots als ze nog slimmer worden, meer invoelend en menselijker? Erica: ‘Ik geloof dat robots zoals ik belangrijk zullen worden in de toekomst. Ik ben eindeloos beleefd en geduldig. Ik kan luisteren naar de verhalen van mensen, ze troosten en aanmoedigen om het contact met anderen aan te gaan. Sociale robots zoals ik kunnen de menselijkheid in levens terugbrengen.’

Erica's vanzelfsprekende optimisme wordt niet door iedereen gedeeld. De Britse Kathleen Richardson is robot-ethica aan de De Montfort University in Leicester. Richardson maakt zich zorgen over de opkomst van robots in de persoonlijke levenssfeer van mensen.

In 2015 richtte ze de Campaign Against Sex Robots op, die fel ageert tegen met name kunstmatig intelligente sekspoppen. Ze zouden objecten van mensen maken en de vorming van menselijke relaties en de ontwikkeling van empathie in de weg kunnen staan.

Uw campagne richt zich vooral op seksrobots. Hoe kijkt u aan tegen andere, onschuldiger gezelschapsrobots, zoals Pepper en AIBO?

'Ik geloof dat alle robotmakers die adverteren met de boodschap dat bots vrienden, partners of geliefden kunnen worden fout zitten. Relaties worden onterecht gezien als een instrument, evenmin als dat mensen geen gebruiksobjecten zijn. Anderen maken ons niet blij door alleen maar te vertellen wat we willen horen.

Robots zijn machines, instrumenten voor ons om te werken. Dat ze steeds geavanceerder worden, wil niet zeggen dat we er ook intermenselijke relaties mee kunnen nabootsen. Dat kan alleen als je uitgaat van de volgende geloofssystemen: slavernij, kolonialisme, of kapitalisme. De reden dat mannen robots bouwen die eruit zien als vrouw of kind is dat in een patriarchie mannen verzekerd zijn van privileges ten opzichte van vrouwen en kinderen. Ook kunnen vrouwen worden aangeduid als instrument, in plaats van als menselijk wezen.'

Welk bewijs heeft u dat de huidige ontwikkelingen slecht zijn?

'Hoe ik weet dat dit gaat leiden tot menselijk isolement, een verminderde empathie en meer geweld naar vrouwen en meisjes? Omdat de filosofie achter de robots dehumaniserend is en de industrie van de seksbots vooral gebruik maakt van vrouwen- en meisjeslichamen.

De manier waarop porno relaties tussen man en vrouw, tussen volwassen en kinderen beschadigt is onbetwistbaar. Technologie was niet verantwoordelijk voor de Holocaust, maar gevoed door jodenhaat gebruikten de nazi's technologie op deze manier. Als je mensen haat, zul je technologie gaan gebruiken om ze te dehumaniseren. Sekspoppen en -robots houden deze egocentrische vorm van misogynie in stand.'

Op welke manier verandert robotisering volgens u de manier waarop we relaties ervaren? Hoe kijkt u hiernaar?

'De manier waarop wij mensen behandelen moet altijd verschillen van hoe wij objecten behandelen. We mogen geen geweld gebruiken naar anderen omdat dit schade veroorzaakt. De filosofie die ik voorsta is gebaseerd op tradities van verzet tegen onder meer slavernij, waarbij mensen met meer macht deze mogen gebruiken tegen anderen. In zo'n wereld wil ik niet leven. Jij wel?'

Seksrobots zullen bijdragen aan ongelijkheid in de samenleving, staat er op uw website. Kan het ook anders?

'We moeten een nieuwe politieke beweging starten die bij al haar principes de mens volledig erkent. Hiertoe kunnen we beginnen bij de extremen: prostitutie, porno, orgaanhandel en dwangarbeid. Als we als maatschappij geen standpunt innemen tegen deze extremen, zullen we nooit toekomen aan echt uitdagende economische en politieke ongelijkheid. Deze thema's vragen van je om je fundamentele standpunten over de mens te onderzoeken. Zijn mensen mens, of bezit? Draag je al dan niet direct bij aan deze ongelijkheid? Doe je er iets tegen?'

In Japan zijn robots al veel meer geaccepteerd dan hier in het Westen. Bots spelen een belangrijke rol bij het tegengaan van eenzaamheid. Hoe ziet u deze ontwikkeling?

'Japan produceert een nachtmerrie. Het zal het eerste land zijn dat een hechtingscrisis meemaakt. Mannen hebben geen vriendinnen, maar kijken porno en spelen video games. Vrouwen willen niet uitgaan met mannen die een fetish hebben en geen contact op menselijk niveau met ze leggen.

De Japanse bevolkingsomvang neemt snel af, omdat mensen geen intieme relaties meer aangaan. Sociaal gezien ontkoppelt het land hierdoor in hoog tempo. Natuurlijk is dit goed om de status-quo te handhaven. Als gewone vrouwen en mannen er niet uitkomen wie mens is en wie niet is er alleen weinig hoop op politieke verandering.'