OVT / Het Spoor Terug
Geef ons heden onze dagelijkse drank 3 en 4: koffie en thee
Laatste twee delen van de vierdelige documentaireserie 'Geef ons heden onze dagelijkse drank' over de geschiedenis van enkele nationale dranken.
1e uur: De geschiedenis van koffie
Vraaggesprekken met arabist Kees Brouwer en de historici Thera Wijsenbeek-Olthuis en Pim Reijnders. Gespreksonderwerpen zijn: de herkomst van koffie; de 17e eeuwse Jemenitische koffiehandel met de VOC; de intrede van koffie in de Nederlandse samenleving; de koffieplantages die de VOC in de 18e eeuw in Batavia opstartte en beheerde; de opkomst in de 17e eeuw van koffiehuizen in Nederland; de 'Volkskoffiehuizen' die de Volksbond ter Drankbestrijding in de 19e eeuw oprichtte om drankmisbruik door arbeiders tegen te te gaan. De
vraaggesprekken vinden deels plaats op verschillende historische locaties in Amsterdam. Bevat citaten uit historische documenten en een reportage over de Amsterdamse koffiefirma 'Geels' met een vraaggesprek met de eigenaar over de geschiedenis van dit familiebedrijf en de koffiebranderij.
2e uur: De geschiedenis van thee.
Vraaggesprekken met adjunct-directeur Van Eijck van het Scheepvaartmuseum, adjunct-directeur Jörg van het Groninger Museum en historicus Jan ter Molen. Gespreksonderwerpen zijn: de herkomst van thee en de oorspronkelijke bereidingswijze; de Chinese theehandel met de VOC; de intrede van thee en het theeservies in de Nederlandse samenleving vanaf de 17e eeuw; de sociale functie van de Nederlandse theeceremonie in de 17e en 18e eeuw. De vraaggesprekken vinden deels plaats in het
Groninger Museum en tijdens een tocht langs theekoepeltjes aan de rivier de Vecht. Bevat citaten uit historische documenten en een reportage over de Amsterdamse thee- en koffiewinkel 'Wijs en Zonen' met een vraaggesprek met de eigenaar over het theeassortiment van de winkel en de procedure rond het 'thee-proeven'.
Uitgebreide Beschrijving
00:01:00 Programmatune. Programmaoverzicht.
00:02:17 1e uur: De geschiedenis van koffie
Vraaggesprek met de arabist en auteur Kees Brouwer in zijn woning aan de Ceintuurbaan in Amsterdam, waar hij onder meer zijn bibliotheek over Jemen laat zien.
Gespreksonderwerpen zijn: de oorsprong van koffie uit Abessinië, de opkomst van de koffieplantages in Jemen in de veertiende en vijftiende eeuw; de koffie-export naar met name de West-Indische kusten; de opkomst van de handel door de VOC met Jemen vanaf 1616; de belangrijke rol van de VOC-koopman Pieter Vandenbroecke in de handel met Jemen.Met een citaat door Brouwer uit een journaal uit 1634 van Vandenbroecke, waarin deze voor het eerst een beschrijving geeft van het tot dan toe in Holland onbekende product 'koffie'.
00:14:03 Vervolg vraaggesprek met Brouwer. Gespreksonderwerpen zijn: de wijze waarop in Jemen de koffie werd bereid; de eerste keer dat een Hollandse handelaar, Job Christiaanse Grijp (?),
in 1628 in Jemen koffie opkocht ten behoeve van de handel met Perzië; de Europese intrede van koffie als drank aan het einde van de 17e eeuw onder invloed van de opkomst van het Turkse rijk; de opkomst van de grootscheepse koffiehandel door VOC vanaf 1700 die onder meer leidde tot de vestiging van een permanent kantoor van de VOC in de Jemenitische havenplaats Al-Mukha (het huidige Mokka); de manier waarop de Jemenitische handelaren de koffieprijzen opdreven, wat er toe
leidde dat de VOC vanaf de 18e eeuw koffieplantjes naar Batavia smokkelde om daar onder controle van de VOC koffieplantages te beginnen, waardoor de VOC een enorme machtspositie verwierf binnen de Europese koffiemarkt.
00:28:28 Programmamaker citeert uit een verhandeling over de koffie van Cornelis Bontekoe.
00:29:28 Vraaggesprek met historici Thera Wijsenbeek-Olthuis en Pim Reijnders in café 'De La Haye', een moderne uitgave van een Haags koffiehuis.
Gespreksonderwerpen zijn: de eerste koffiehuizen in Amsterdam in de 17e eeuw die beheerd werden door Armeniërs en joden en heel kleinschalig waren; de wijze waarop koffie destijds werd
bereid; het beperkte bronnenmateriaal dat over deze koffiehuizen bestaat.
00:34:52 Citaat door programmamaker uit een boek uit 1701 over een koffiehuis.
00:35:25 Vervolg vraaggesprek met Wijsenbeek-Olthuis in de Amsterdamse Warmoesstraat waar in de tweede helft van helft van de 19e eeuw veel koffiehuizen waren gevestigd.
Gespreksonderwerpen zijn: de wijze waarop vroeger de koffiehuizen annex bordelen in de krant werden aangeprezen; de veelzijdige vorm die de koffiehuizen hadden.
00:38: 51 Vervolg vraaggesprek met Wijsenbeek-Olthuis bij een 'Volkskoffiehuis' op de Oudezijds Kolk in Amsterdam. Gespreksonderwerpen zijn: de oprichting in de tweede helft van de 19e eeuw van 'Volkskoffiehuizen' door de Volksbond ter Drankbestrijding om drankmisbruik onder de arbeiders tegen te gaan; het geringe succes van de Volkskoffiehuizen in de Jordaan; de strijd van de Volksbond om de uitbetaling van de arbeiders in de koffiehuizen te laten plaatsvinden en niet in de kroegen; de opkomst aan het begin van de 20ste eeuw van de bedrijfskantines waar de arbeiders koffie geschonken kregen.
00:44:28 Vervolg vraaggesprek met Wijsenbeek-Olthuis in de Wintertuin van het Krasnapolsky Hotel in Amsterdam dat oorspronkelijk een koffiehuis was.
Gespreksonderwerpen zijn: de geschiedenis en het interieur van de Wintertuin in het Krasnapolsky Hotel; de opkomst en de handelsfunctie van de deftige koffiehuizen aan het einde van de 17e eeuw.
00:50:15 Reportage over de koffiefirma 'Geels' in de Amsterdamse Warmoesstraat met een rondleiding en een vraaggesprek met de eigenaar Geels. Gespreksonderwerpen zijn: de geschiedenis van het familiebedrijf Geels dat rond 1860 werd opgericht; de wijze waarop de koffiebonen werden gebrand.
00:54:58 Afsluiting.
00:55:42 Lekker weg in eigen land. Stationcall. Radionieuws van 11.00 uur.
00:59:59 Programmatune. Programmaoverzicht.
01:01:02 Deel 4: 2e uur: De geschiedenis van thee.
Citaat uit een werk uit 1690 van Blanckaert over de medicinale werking van thee.
01:03:04 Vraaggesprek met adjunct-directeur Els van Eyck van het Scheepvaartmuseum over de rol van de VOC bij de theehandel.
Gespreksonderwerpen zijn: de Chinese theehandel met Chinese schepen met het Aziatische handelscentrum van de VOC in Batavia; het besluit van de VOC in de 18e eeuw om de theehandel vanuit China rechtstreeks via de VOC te laten lopen en de problemen die hierbij kwamen kijken; het
belangrijke aandeel van thee in de handel van de VOC met China.
01:07:34 Vraaggesprek met adjunct-directeur Christiaan Jörg van het Groninger Museum over de geschiedenis van het theedrinken en de oorsprong van het theeservies.
Gespreksonderwerpen zijn: de boeddhistische mythologie rond de oorsprong van thee; de ontdekking van thee als opwekkende drank in India en China; de oorspronkelijke Chinese bereidingswijze van thee en de verandering hierin in de 12e en 13e eeuw, die leidde tot het ontstaan van het Chinese
theeservies; de intrede van thee in de 17e eeuwse Hollandse samenleving, eerst als medicijn en later als genotsdrank; de specifieke eisen die de Hollanders aan het theeservies stelden; de ontdekking en populariteit van het Europese porselein in de 18e eeuw.
01:16:24 Reportage over een expositie over Chinees porselein in het Groninger Museum met een vraaggesprek met Jörg.
Gespreksonderwerpen zijn: achtergrond van de tentoongestelde objecten; het belangrijke aandeel van Chinees porselein in de 17e en 18e eeuwse handel door de VOC; het sociale aspect van het theedrinken en de wijze waarop de Nederlanders het theeservies gebruikten; de invloed van het theedrinken op het interieur van de Nederlandse huizen.
01:22:35 Vraaggesprek met historicus Johan ter Molen tijdens een tocht langs theekoepeltjes aan de rivier de Vecht.
Gespreksonderwerpen zijn: de opkomst in de 18e eeuw van theekoepeltjes bij huizen van gefortuneerde Amsterdammers aan de Vecht; de sociale functie van de theekoepeltjes; de
intrede van thee als genotsmiddel binnen het rijke Amsterdamse en Haagse milieu vanaf het midden van de 17e eeuw; het sobere interieur van de theekoepels die altijd aan de waterkant gelegen waren; de laat 17e eeuwse theeceremonie en de spot die hiermee in kluchten werd gedreven. Met enkele
citaten door Johan ter Molen uit het 18e eeuwse werk 'Het dolend theebezoek of het klein Hollands theebusje met enige nieuwe liederen'.
01:36:33 Programmamaaksters dragen voor uit 'Het dolend theebezoek of het klein Hollands theebusje met enige nieuwe liederen.'
01:37:58 Vervolg vraaggesprek met Johan ter Molen over de vorm en de lange duur van de theeceremonies.
01:39:38 Programmamaker citeert uit 'Traktaat van het excellentste kruid Thee' van Cornelis Bontekoe.
01:40:30 Vervolg vraaggesprek met Johan ter Molen over de vermeende heilzame werking van thee; de discussie die hierover van de 17e tot de 19e eeuw werd gevoerd; het verplichte theegebruik onder studenten in de 19e eeuw.
01:45:32 Muziekfragment van 'Poëzie en proza in de thee' van Jean Louis Pisuisse.
01:46:19 Reportage over de koffie en theewinkel 'Wijs en Zonen' in de Amsterdamse Warmoesstraat met een vraaggesprek met de eigenaar.
Gespreksonderwerpen zijn: het theeassortiment van de winkel en de procedure rond het proeven van thee.
01:56:48 Afsluiting.
01:57:50 Einde.
Uitgebreidere documentatie aanwezig in VPRO archief