Er is een bom die voortijdig ontploft, een man die het explosief plaatst en daarbij omkomt, een man die de terreurdaad beraamt, en er zijn hogere machten in het spel die achter alles blijken te zitten. Daarnaast speelt zich ook nog eens een theatraal melodrama af, waarbij persoonlijke en algemene tragedie volkomen verknoopt raken, want de auctor intellectualis van de aanslag blijkt de aanslagpleger, de geesteszwakke lievelingsbroer van zijn vrouw, bij de aanslag op te offeren, wat weer tot treurige wraakmoord en zelfmoord leidt.

Zie hier in het kort de samenvatting van The Secret Agent van Joseph Conrad, het boek uit 1907 dat sinds nine eleven weer overal is herontdekt en heruitgegeven als archetypische oerroman over het terrorisme. Maar is het boek dat ook? Het verhaal handelt in een compleet andere tijd dan de onze. Terroristen halen hun waarheid niet uit de religie, en ze dragen op terreurvrije dagen geen djebellah on hun godheid te eren, maar neuzen in Marx en Bakoenin. Ze zijn anders dan nu geen geradicaliseerde gelovigen, maar geradicaliseerde ongelovigen.

En toch bestaan er veel overeenkomsten. Allereerst is er de afkeer van de zwaar zieke samenleving, waarvan de terroristische hoofdpersonen uit het boek doortrokken zijn. De Professor -- de bommenmaker, het meest naargeestige misantropische type uit het verhaal -- heft zijn glas ‘op de vernietiging van wat is’.  Hij wil ‘waanzin en wanhoop oproepen ter vernieuwing van de wereld’. Dan is er het doel van de gewelddaad. Deze moet het gekoesterde zelfbeeld van de verweekte en verwende mensheid in het hart treffen, daartoe moet het symbool van haar vooruitgangsgeloof, de Sterrenwacht van Greenwich opgeblazen. ‘Het ontstellendste vertoon van vernietigende  stompzinnigheid’ was vereist, ook dat is inmiddels een helaas ons vertrouwde manier van terroristisch denken en doen.

En er is nog meer gelijkenis. Conrad geeft treffende beschrijvingen van het archetype aanslagplegers. Ze vinden elkaar in het adagium dat ze ‘dood in dienst van de mensheid’ stellen en ze herkennen elkaar in hun maatschappelijk onbeduidendheid (ze zijn allemaal lelijk, aftands, eng vadsig dik of eng uitgeteerd dun). Zo is er de kale oude ronselaar en ideoloog met ‘sneeuwwit geitensikje met ‘een uitdrukking van heimelijke boosaardigheid in zijn uitgebluste ogen’. En om het allemaal nog ingewikkelder te maken is de hoofdpersoon een geheimagent-provocateur. Met hem begin en eindigt het verhaal waarin we, ondanks alle verschillen met het heden, akelig veel herkennen.

Terrorismekenner Beatrice de Graaf, journalist Rutger van der Hoeven en hoofdredacteur van de Groene, Xandra Schutte bespreken de klassieker.

Tekst: Jos Palm