de geschiedenis van nu #6

Hoe beïnvloedt de oorlog reflectie op het verleden van Oekraïne? De Oekraïense filmmaker Sergej Loznitsa wil met zijn documentaires zelfkritiek en historische nuance bevorderen, maar vanwege die houding is hij inmiddels uit de Oekraïense filmbond gezet. Afgelopen donderdag interviewde ik de regisseur in Amsterdam. Waarom verzet hij zich tegen de zogenaamde ‘annulering’ van Russische cultuur? En waarom is zijn streven naar historische nuance nu zo omstreden?

In het Kyiv van de jaren 70 wandelde een jongetje wekelijks naar het zwembad in de buurt van zijn huis, aan de rand van de stad. Zijn vaste route liep langs een rommelig stadspark. Toen, als kind en tiener, ving hij soms onheilspellend gefluister op over wat zich tijdens de Tweede Wereldoorlog had afgespeeld op de plek waar nu bomen stonden. Pas jaren later zou hij weten welke waarheid achter de geruchten schuilging. In 2021 maakte hij er een film over. 

Holocaust door kogels

Afgelopen zondag besteedde OVT in de uitzending aandacht aan de documentaire Babi Yar. Context. De film, gemaakt door de Oekraïense regisseur Sergej Loznitsa, gaat over de massamoord op Oekraïense Joden die in 1941 werd gepleegd in Babi Jar, een ravijn aan de rand van Kyiv. In twee dagen tijd werden ruim 33 duizend Joden omgebracht in wat bekend werd als de ‘Holocaust door kogels’. 

Met de uitzending over de documentaire al achter de rug sprak ik afgelopen donderdagmiddag met Loznitsa in Amsterdam. Een paar uur later zou Babi Yar. Context voor het eerst in Nederland worden vertoond in het Eye Filmmuseum. Loznitsa zelf zat met zijn hoofd al meer in Cannes dan in Amsterdam. In mei gaat zijn nieuwste documentaire, The Natural History of Destruction, daar in première op het filmfestival. 

Boycot

Loznitsa’s geplande aanwezigheid in Cannes is omstreden. De regisseur, die werkt met Duitse en Nederlandse producenten, spreekt zich sinds 24 februari uit tegen de boycot van Russische film en cultuur. Als reactie daarop is hij uit de Oekraïense filmbond gezet. Kleinere festivals hebben vertoningen van Loznitsa’s films afgezegd. ‘Cannes staat nog, en dat blijft wel zo denk ik. Anders weet ik het ook niet meer,’ verzucht hij. 

Babi Yar. Context is in Nederland nu pas te zien, maar de film is een paar maanden ouder dan de oorlog in Oekraïne. Ik vroeg Loznitsa of hij sinds Poetins oorlog met andere ogen naar zijn eigen film kijkt, en hoe het zo ver heeft kunnen komen dat hij als Oekraïense filmmaker wordt getroffen door de boycot van Russische cultuur. 

Film als educatie

Sinds eind jaren 90 maakt Sergej Loznitsa speelfilms en documentaires over politieke en historische gebeurtenissen in de Sovjet-Unie, Rusland en Oekraïne. Als student Russisch heb ik de afgelopen jaren aandachtig naar een aantal van die films gekeken. Loznitsa is gespecialiseerd in het gebruik van archiefbeelden. Hij verzamelt oud materiaal, restaureert de beelden, voorziet ze soms van nieuw geluid, en monteert ze om de kijker onder te dompelen in het verleden.

Loznitsa maakte bijvoorbeeld The Event (2015), over de mislukte couppoging van wanhopige leden van de Communistische Partij in augustus 1991. Duizenden mensen op straat in Moskou, schreeuwend om het einde van de Sovjet-Unie. Jeltsin op een tank om de menigte aan te voeren en toe te spreken. Loznitsa’s compositie van beeld en muziek brengt de zwanenzang van de Sovjet-Unie tot leven. Bewegende historische beelden kunnen het verleden invoelbaar maken, historische interesse wekken, en kennis toevoegen. 

Dat is Loznitsa's doel met Babi Yar. Context. Ook deze film is een aaneenschakeling van archiefbeelden, ditmaal uit de jaren 40 en 50. Volgens de regisseur is er in Oekraïne tot op heden veel te weinig kennis over wat zich in Babi Yar heeft afgespeeld. Na de oorlog werd het ravijn een dumpplaats voor industrieel afval van baksteenfabrieken in de omgeving. De Sovjetautoriteiten verzwegen dat het ravijn een plek van ongekend Joods leed was. Antisemitisme was wijdverspreid, en het idee werd uitgedragen dat alle Sovjetburgers in gelijke mate slachtoffer van de nazi's waren geweest. 

Het grote zwijgen

In die wereld van zwijgen groeide Loznitsa, geboren in 1964, op. Zijn ouderlijk huis lag niet ver van het ravijn Babi Jar vandaan. ‘Ik liep daar en zag dan soms botten liggen. Dat maakte me natuurlijk nieuwsgierig.’ Die botten waren omhooggekomen tijdens een grote overstroming in 1961, veroorzaakt door gebrekkige drainage. Een dam die het reservoir in het voormalige ravijn afsloot brak door. Een stroom van afval, modder en menselijke resten overspoelde Kyiv. 

De overstroming eiste honderden doden. De autoriteiten hielden dat uit de publiciteit en bouwden een stadspark op het voormalige ravijn. Vanaf toen verzweeg het regime niet een, maar twee verhalen over de geschiedenis van Babi Jar. Toen Loznitsa als kind door het park wandelde op weg naar het zwembad wist hij bijna niets. Zijn ouders gaven geen antwoord op zijn nieuwsgierige vragen. ‘De geschiedenis van Babi Jar leerde ik heel geleidelijk kennen. Het was niet iets waar in het openbaar over werd gesproken. Het was altijd zachtjes, fluisterend.’ Pas in de jaren tachtig las hij literaire werken over Babi Jar en kreeg hij inzicht in de omvang en betekenis van de massamoord die hier plaatsvond. 

Woorden, beelden

Opvallend genoeg zijn er drie belangrijke literaire werken van Russische schrijvers die het leed van Babi Jar en het zwijgen van de overheid aankaarten, terwijl er nauwelijks films zijn die historisch verantwoord hebben kunnen bijdragen aan de herinnering van Babi Jar. Als ik vraag waarom dat verschil tussen woord en beeld in het vertellen van de geschiedenis van Babi Jar zo groot is roept Loznitsa uit: ‘Waarom? Dat is precies mijn vraag! Deze films moeten gemaakt worden. Het kan niet zo zijn dat ik de enige ben die het aandurft.’

Toch heeft Loznitsa in zijn documentaire ook moeten teruggrijpen op een van die drie literaire teksten om een cruciale lacune in het beeldmateriaal te vullen: de grote massamoord in Babi Jar zelf staat niet op film. De nazi’s konden met succes voorkomen dat deze gruwelen werden vastgelegd. En dus rolt halverwege Babi Yar. Context het essay ‘Ukraine without Jews’ van Vasili Grossman over het scherm. Een schrijnende tekst uit 1943 die de genocide benoemt en het zwijgen doorbreekt. 

Gekozen context

De selectie van archiefmateriaal die Loznitsa heeft gemaakt, en de oplossingen die hij heeft gevonden voor het probleem van ontbrekend beeldmateriaal, stonden ter discussie in de uitzending van OVT afgelopen zondag. Te gast was historicus Karel Berkhoff, verbonden aan het NIOD, gespecialiseerd in de Holocaust in Oekraïne en de massamoord in Babi Jar. Berkhoff sprak zijn bedenkingen uit over de film van Loznitsa. Wat moet de kijker met deze aaneenschakeling van beelden? Zijn we wel in staat dit goed te interpreteren? Hebben we daarvoor genoeg kennis van de context? 

Een van de eerste scènes van Babi Yar. Context laat zien hoe de Duitse bezetters juichend worden verwelkomd door Oekraïense burgers. Die blijdschap komt voor de kijker een beetje uit de lucht vallen, en is volgens Berkhoff alleen maar te begrijpen als je ook weet dat de Duitsers zojuist een andere bezetter hebben verdreven: de Sovjets, die een zeer gewelddadig bewind voerden in de voorgaande jaren. Dat is allemaal niet te zien in de film. 

Loznitsa verklaart dat hij zich heeft beperkt tot de passages die het verhaal van Babi Jar vertellen als de massamoord door de Duitsers op de Joden. Hij heeft grenzen gesteld aan de context. Maar enkele maanden nadat Babi Jar. Context uitkwam viel Poetin Oekraïne binnen en nu kan Loznitsa’s keuze erg ongelukkig overkomen: de beelden van Oekraïners die de nazi’s verwelkomen lijken koren op de molen van Poetins propagandamachine, van zijn absurde claim dat alle Oekraïners nazi’s zijn. 

Continuïteit

Opnieuw worden steden verwoest en mensen gedood in Oekraïne. Voor Loznitsa maakt die kennis de beelden van zijn film indringender. ‘Ik kijk nu absoluut anders naar mijn film. Ik voel vooral veel meer pijn.’ Maar verder staat hij voor zijn verhaal en de selectie die hij heeft gemaakt. Hij vindt dat zijn poging tot nuance slachtoffer wordt van de huidige oorlog en dat betreurt hij. Loznitsa wil dat Oekraïners kritisch naar het eigen verleden kijken, maar scheert de inwoners niet over één kam. Hij komt bijna overeind uit zijn stoel. ‘Het is belachelijk! Ik zou nooit zulke uitspraken over Oekraïne doen. Alsof ik een heel volk van nazisme zou kunnen betichten! Dat doet Poetin, maar ik niet!’

Deze oorlog is een ramp, en Loznitsa ziet een directe connectie tussen heden en verleden die zijn film pijnlijk relevant maakt. Hij legt zijn visie uit. In de Tweede Wereldoorlog vochten twee fascistische dictators tegen elkaar: Hitler en Stalin. En terwijl Duitsland inmiddels een heel ander land is geworden, en deel van de liberale orde, is er in Rusland weinig veranderd. ‘Poetin is de continuïteit van het fascisme.’ 

Poesjkin moet verdwijnen

Maar die politieke betekenis staat niet gelijk aan de Russische cultuur, daarvan is Loznitsa overtuigd. Over de hele wereld worden tentoonstellingen van Russische kunst gesloten en concerten van Russische muziek afgelast. In de filmwereld riep de Oekraïense Filmacademie begin maart op tot een algehele boycot van Russische film. De Europese Filmacademie ondersteunt het initiatief en veel festivals en bioscopen hebben inmiddels een streep door Russische programmaonderdelen gezet. 

Volgens Loznitsa is uitsluiting een gevaarlijk mechanisme. ‘Vandaag zeggen ze: die film mag je wel laten zien, en die niet. Maar morgen zeggen ze: dit mag je wel eten, en dit niet. We moeten niet zomaar toegeven aan dit principe.’ De Oekraïense filmbond vindt juist dat voor nuance en grijstinten nu geen plaats is, en ontnam Loznitsa daarom halverwege maart zijn lidmaatschap. 

De boycot treft ook Russische schrijvers, componisten en filmmakers die al lang niet meer leven. Loznitsa noemt een hele rits Russische namen op: ‘Tolstoj, Dostojevski, Gogol, Toergenjev, Sjalamov: die worden nu allemaal geannuleerd! Stravinsky, Tsjaikovski, Sjostakovitsj, ze moeten het allemaal ontgelden!’ Als mensen denken dat ze zich met een boycot op de Russische cultuur tegen de huidige acties van Rusland keren, hebben ze het volgens Loznitsa mis. ‘Dan begrijpen ze cultuur niet. Dat is geen cultuur! In cultuur is altijd plaats voor nuance, en cultuur is niet het product van één land, maar juist de uitkomst van samenwerking en uitwisseling.’

Als ik begin over de bustes van de dichter Aleksandr Poesjkin die in Oekraïne van hun sokkels worden getrokken weet Loznitsa gelijk over welke filmpjes ik het heb. Hij somt de Oekraïense plaatsnamen op waar de afgelopen weken hetzelfde gebeurde: Poesjkin, grondlegger van de Russischtalige literaire traditie van de afgelopen twee eeuwen, wordt uit het Oekraïense straatbeeld verwijderd. Hij schudt zijn hoofd. ‘Het is vreselijk.’

In mei zal Loznitsa over straat lopen in Cannes. Hij is daar al veel vaker geweest, maar dit jaar heeft zijn aanwezigheid een andere lading. Dat het filmfestival hem verwelkomt strijkt de Oekraïense filmbond tegen de haren in. Cannes draagt uit dat het inhoud boven symboolpolitiek stelt. Loznitsa is daar dankbaar voor. ‘Het is niet eenvoudig. Ik vertegenwoordig in Cannes een Duits-Nederlandse coproductie. Mijn moedertaal is Russisch. Maar ik heb een Oekraïens paspoort, dat hebben ze me nog niet kunnen ontnemen.’ 

Dit is een bijdrage van Sophie Polm, stagiair bij OVT en masterstudent Russisch en Geschiedenis.