de geschiedenis van nu #4

Hoewel het Kremlin de persvrijheid in Rusland zwaar onder vuur neemt, zijn onafhankelijke stemmen niet volledig verstomd. En in de kritische marge van de Russischtalige media spelen verwijzingen naar de geschiedenis en de flexibiliteit van de Russische taal een grote rol.

Deze week: een artikel van Radio Svoboda reflecteert op de dood van Vladimir Zjirinovski, een beruchte nationalist. In de jaren 90 stonden de Russen versteld van de capriolen van deze flamboyante politicus. Drie decennia later is zijn wangedrag het nieuwe normaal geworden en geeft de loopbaan van Zjirinovksi inzicht in de ontwikkeling van de Russische politiek. 

Het is één van de beroemdste Russische televisiemomenten van de jaren 90. Juni 1995, in een populair praatprogramma zitten twee politici tegenover elkaar: Boris Nemtsov, toenmalig gouverneur van Nizjni Novgorod, en Vladimir Zjirinovski, leider van de Liberaal-Democratische Partij. De presentator doet zijn best het debat in goede banen te leiden, maar zijn gasten botsen op alle fronten en het gesprek ontspoort. Zjirinovski is grof, Nemtsov uitdagend, en plotseling verandert Zjirinovski een schijnbaar onschuldig decorstuk in een wapen. Hij grijpt zijn glas sinaasappelsap van tafel en gooit de inhoud in het gezicht van Nemtsov. Terwijl beide mannen inmiddels zijn opgestaan en elkaar te lijf proberen te gaan, kondigt de presentator snel af. 

De gooier is niet meer
Zjirinovski overleed vorige week op 75-jarige leeftijd na een wekenlang ziekbed. Als voorzitter van de Liberaal-Democratische Partij van Rusland (LDPR) was hij al meer dan dertig jaar een prominent gezicht in de Russische politiek. Zijn overlijden was groot nieuws. Een man met een lange staat van dienst in het parlement, geliefd onder het volk, met een markante politieke stijl: dat is het oppervlakkige narratief dat de Russen te horen kregen.

Maar op de dag van Zjirinovski’s begrafenis, 8 april, verscheen ook een artikel op de website van Radio Svoboda, de Russischtalige afdeling van Radio Free Europe/Radio Liberty. De auteur, politicoloog Ruslan Aysin, schreef dit stuk zeker niet uit een gevoel van oppositionele solidariteit met de overledene. Zjirinovski steunde structureel de regering, zijn LDPR functioneerde als nep-oppositie in dienst van de machthebbers. Zjirinovski was juist zo geïntegreerd in het politieke systeem dat Aysin zijn dood als uitgangspunt neemt voor kritische reflectie op een tijdperk.

In juni 1995 wisten de Russische televisiekijkers niet wat ze zagen toen Zjirinovski zijn sapje over Nemtsov heen gooide. In de Sovjet-Unie was er op tv geen plaats geweest voor debat. Na de val van het communisme in 1991 was het format van een rechtstreeks uitgezonden praatprogramma een fenomeen op zich. De hevige discussies lieten Russen bedremmeld achter op de bank, ongelovig turend naar dat beeldscherm.

De beruchte sap-scène staat symbool voor die staat van onwerkelijke opschudding waarin de samenleving verkeerde. Twee politici die al scheldend en vechtend volledig afweken van het script, als er ooit al een script voor het gesprek was geschreven. Enkele jaren eerder was het ondenkbaar geweest dat het publiek getuige mocht zijn van zulke taferelen. Plotseling spatte de politiek van het scherm. Vladimir Zjirinovski, de aanvallende partij in het sap-incident, was de grofgebekte, flamboyante ster van een nieuwe tijd.

Politieke bliksemafleider
Het gerucht gaat dat Zjirinovski in 1989, nog onder Gorbatsjov, de politiek in werd gelanceerd door de Russische geheime dienst. De KGB zou van de Communistische Partij opdracht hebben gekregen een tweede politieke partij te creëren om een beeld van politieke pluriformiteit uit te stralen, terwijl daarachter geen echte bedreiging voor het regime schuilde. Hoewel definitief bewijs voor dit verhaal ontbreekt, staat vast dat Zjirinovski zowel voor als na de val van het communisme, want die overleefde zijn partij met een eenvoudige naamswijziging, een steunpilaar was voor de regering. Zjirinovski voelde aan wat in de samenleving leefde, verwoordde frustraties, en won zo stemmen van ontevreden burgers. Vervolgens zette hij dit mandaat van onvrede niet in tegen het bewind, maar moffelde hij het weg terwijl hij als een soort bliksemafleider charismatische uitspraken bleef doen om weer een volgende lading kiezers weg te houden van de echte oppositie. 

In de concurrerende politiek van de jaren 90 moest Zjirinovski zijn best doen om de aandacht te trekken. Daarbij baande hij nieuwe paden. Hij beklom het politieke podium met opvallende vlinderdasjes om, tierde en schold, maakte reclamespotjes voor op tv en baarde opzien met omstreden uitspraken. In 1993 liet hij zich uit over de uitbreiding van de Russische invloedssfeer in het Midden-Oosten met het commentaar dat ‘de Russische soldaat zijn laarzen zal wassen in de Indische Oceaan.’

De trieste realiteit is dat we ons vandaag niet meer verbazen over zulke retoriek en het achterliggende idee van een groot Russisch imperium. Dertig jaar geleden deed dit patriottistische nationalisme nog hoofden draaien, hoofden van mensen die zich gekleineerd voelden in de post-communistische maatschappij. Zjirinovski richtte zich tot iedereen die zich in zijn verhaal wilde herkennen. ‘Wij zijn voor de Russen, voor de armen,’ was zijn lege maar effectieve leus. Vóór de Russen betekende ook tegen het buitenland. Tijdens een parlementair debat over internationale handel gromde Zjirinovksi boos: ‘Rusland heeft geen Coca-Cola nodig, maar kvas!’ Die uitspraak werd vervolgens verwerkt in een succesvolle reclamecampagne voor deze traditionele bruisende drank die in Rusland veel gedronken wordt.

‘Rusland, je bent gek geworden!’
Veel politieke analisten en journalisten zagen Zjirinovski in die eerste jaren van de concurrerende politiek als een clown. Maar daarmee onderschatten ze de kracht van zijn populistische retoriek. Bij de eerste Russische parlementsverkiezingen in 1993 profiteerde Zjirinovski maximaal van de maatschappelijke onvrede en werd zijn LDPR onverwacht de grootste partij in de Russische Doema. Op de bijeenkomst waar die verkiezingsuitslag bekend werd gemaakt sprak de beroemde schrijver Joeri Karjakin de zaal toe. Hij feliciteerde Zjirinovski met zijn overwinning, maar richtte zich vervolgens door de microfoon tot de rest van het land met een wanhopige boodschap: ‘Rusland, denk nog eens na, je bent gek geworden!’ 

Zjirinovski was de leider van het ‘gek geworden’ Rusland, aldus Ruslan Aysin in het artikel van Radio Svoboda. Hoewel hij nooit meer zo succesvol uit de verkiezingen zou komen als toen in 1993, bleef Zjirinovski met zijn LDPR een constante factor terwijl het Kremlin echte oppositie uit de weg ruimde. Kritische politici, onder wie ook Boris Nemtsov, werden koelbloedig geëlimineerd. De laatste jaren klonk Zjirinovski’s boodschap steeds meer als achtergrondmuziek bij een groter verhaal. Behalve Zjirinovski riep ook Poetin dat hij opkwam voor het vernederde Rusland dat op haar knieën was gedwongen, en Poetin riep luider. Zjirinovski’s verhaal raakte ingebakken in het politieke systeem. Aysin formuleert het als volgt:

De hele nationale politieke freakshow is een collectieve Zjirinovksi geworden, die oproept tot doden en moorden, tot het gooien van bommen op Oekraïne en Istanbul, die de Noordelijke Kaukasus wil omspannen met ijzerdraad en in eigen land de dictatuur van Vladimir Poetin wil vestigen.

De Russische politiek is één grote Zjirinovski geworden. Nu heeft de leermeester het toneel verlaten. Zjirinovski was de drijvende kracht achter de LDPR, en zonder hem gaat de partij een onzekere toekomst tegemoet. Maar er is ook nauwelijks noodzaak voor een opvolger. De dictatuur van Poetin heeft geen nep-oppositie meer nodig. Met het begin van de grootschalige oorlog in Oekraïne liet Rusland ook de schijn van een democratisch en transparant systeem achter zich. Poetin beslist. 

Over Zjirinovski wilde ik eigenlijk drie weken geleden al schrijven. Op 25 maart berichtte een Russisch persbureau dat hij was gestorven. Op sociale media verschenen de eerste berichten over het einde van een tijdperk. Te vroeg, zo bleek. Zjirinovski leefde nog, de conclusies over het tijdperk verloren hun ankerpunt. Twee weken later was hij wel echt dood en zat Poetin vooraan op de begrafenis. Nu dan toch die conclusies. ‘We zien hoe een dood politiek systeem een deel van zichzelf begraaft,’ schrijft Ruslan Aysin in zijn artikel. 

Hap, slik, weg
Ooit rende Zjirinovski met zijn nationalisme en imperialisme voor de Russische politiek uit. Rusland heeft hem ingehaald, opgeslokt, verteerd en verwerkt in het systeem. Wat restte werd vrijdag 8 april begraven in Moskou. Met alle egards, dat wel. De dienst werd geleid door patriarch Kirill. Poetin legde als eerste bloemen bij de kist. Daarna werden boeketten gebracht door de politici die een paar weken geleden in het Kremlin stotterend hun steun aan de oorlog in Oekraïne betuigden.  

Tijdens een parlementsvergadering in december 2021 voorspelde Zjirinovski Poetins oorlog. Hij zei dat Rusland in 2022 weer een groot land zou worden dat respect en ontzag afdwong. Daarom kon het helaas geen jaar van vrede zijn. Dat zouden we merken, zo formuleerde hij, op 22 februari om vier uur ‘s ochtends. Hij zat er precies 48 uur naast. Op 24 februari viel Poetin Oekraïne aan.

In 1995 ging Zjirinovski volledig buiten het script met zijn nationalistische grofheden en geweld. Aan het eind van zijn carrière was Zjirinovksi’s boodschap juist het script geworden, en lijkt het glas sinaasappelsap ineens ontzettend onschuldig.

Dit is een bijdrage van Sophie Polm, stagiair bij OVT en masterstudent Russisch en Geschiedenis.