Iedereen heeft meteen een beeld voor zich als ze denken aan het begrip spion. Maar hoe verschilt dat beeld in 'het Oosten' en 'het Westen'?
spring direct naar
Spionnen in het nieuws
Om de zoveel tijd komen er spionnen in het nieuws of krijgen spionnen de schuld van een grote gebeurtenis. Hoe berichten Nederlandse en Russische media hierover? En hoe verschilt dat? Lees het in het onderstaande nieuwsoverzicht.
'Onze' spion
Het mag dan wel een moordenaar zijn die spion, maar hij doet het wel voor ons, voor de goede zaak. Wie is 'onze' spion eigenlijk? En hoe kijken ze naar spionnen in Rusland?
'red wine with fish'
Het meest klassieke voorbeeld van de spion in de Westerse filmgeschiedenis is natuurlijk James Bond. In de tweede Bond-film From Russia with Love uit 1963 komt hij naar voren als een sluwe rebel met een losbandig seksueel bestaan. Alhoewel Bond op missie is, speelt die missie op zichzelf niet zo'n belangrijke rol. Het gaat vooral om de vuistgevechten, achtervolgingsscènes, stunts, romances en de coole, voor die tijd moderne gadgets zoals het opvouwbare scherpschuttersgeweer en het giftige uitklapmes verstopt in een schoen.
Dé klassieke oneliner die de cocktail van smaak, nonchalance en humor afmaakt is 'Red wine with fish, I should have known.' Dit zegt Bond als hij afrekent met een huurmoordenaar die rode wijn bij een stukje vis dronk. Totaal smakeloos type dus.
spion zonder eigen wil
De bekendste klassieke Sovjetspion is Max Otto von Stierlitz, de missienaam van Max Isajev. Von Stierlitz infiltreert tijdens de laatste zeventien dagen van de Tweede Wereldoorlog als dubbelspion in de top van de SS in Berlijn.
In de twaalfdelige televisieserie Zeventien momenten in de lente is Von Stierlitz op missie om te achterhalen of de Amerikanen en de nazi's broeden op een geheime vredesdeal.
Von Stierlitz is totaal het tegenovergestelde van James Bond. Als hij überhaupt aan vrouwen denkt is het aan zijn eigen vrouw die thuis in Rusland op hem wacht. Von Stierlitz maakt ook geen gebruik van gadgets en doet nauwelijks stunts, maar komt achter informatie via bezoekjes en intellectuele gesprekken waarbij er steeds een sterke spanning onder de oppervlakte borrelt. De serie lijkt eerder op een schaakspel waarin Von Stierlitz de vijand altijd een paar zetten voor probeert te zijn.
Een eigen wil lijkt Von Stierlitz niet te bezitten. Alles staat in het teken van de missie. Hij is in tegenstelling tot James Bond iemand die alles onbaatzuchtig opzijzet voor de strijd voor het moederland.
Von Stierlitz was trouwens een groot voorbeeld voor de jonge Vladimir Poetin, zo blijkt uit de documentaire Putin: A Russian Spy Story. In die documentaire bekent campagneleider Gleb Pavlovski dat hij met zijn team tijdens de verkiezingen van 2000 uitvoerig geprobeerd heeft om de publieke persona van de toen nog onbekende presidentskandidaat Poetin te modelleren naar het klassieke imago van de heroïsche Von Stierlitz.
De buitenlandse spion
Hoe je je eigen spionnen ziet is natuurlijk iets heel anders dan hoe je de buitenlandse spion ziet. Dat zijn slechterikken.
wrede verleidsters die je niet kunt vertrouwen
Ook in From Russia with Love komt het Hollywoodbeeld van de Russische spion naar voren. In de Bond-film zijn het er zelfs twee die voldoen aan de clichébeelden.
De eerste is de oudere strenge Rosa Klebb. Rosa Klebb is overgelopen van de Sovjetdienst SMERSJ naar de geheime organisatie SPECTRE. Vanuit SPECTRE probeert ze de Sovjets en de Britten tegen elkaar op te zetten. Klebb is een wreed personage dat geweld niet schuwt en met ijzeren hand regeert over haar handlangers.
De andere Russische spion in de film, de jonge, knappe Tatjana Romanova, wordt geronseld door SPECTRE om James Bond te verleiden. Uiteindelijk kiest Tatjana voor James Bond en verraadt SPECTRE. De film eindigt met een romantische scène tussen de twee.
Zowel Klebb als Romanova zijn dus overlopers.
Het beeld van de vrouwelijke Russische spion als verleidster die tegelijkertijd wreed en onbetrouwbaar is, komt vaker terug in Amerikaanse films en series. Het meest recente voorbeeld is de film Red Sparrow uit 2018.
de supermens die de rest overschat
De Russen zijn na verloop van tijd aan de haal gegaan met het personage James Bond. Ze vergrootten de al overdreven karaktertrekken van Bond uit en bekritiseerden daarmee ook hun eigen maatschappij.
Neem John Kaif. De populaire cabaretier Michail Zadornov was een meester van de anekdote. Een van zijn bekendste sketches komt uit 1980 en gaat over de Amerikaanse spion John Kaif die de missie krijgt om te infiltreren in een geheim Sovjetonderzoeksinstituut.
CIA-agent Kaif is een supermens. De speciaal agent spreekt veertien talen vloeiend, is bedreven in allerlei Oosterse vechtsporten, heeft telepathische vaardigheden, heeft zestien executies overleefd, is tweeëndertig keer officieel verdronken, kan vrouwen op afstand al versieren en heeft elf presidenten ten val gebracht.
Naarmate hij langer werkt op het onderzoeksinstituut waar hij is geïnfiltreerd vraagt hij aan zijn baas of hij nog extra taken kan doen. 'Extra taken?' antwoordt zijn manager. 'Waar heb jij het over? Ben je soms een buitenlands agent?'
Om van de verdenking af te komen gaat hij op allerlei plekken vrijwilligerswerk doen. Hoewel hij perfect Russisch spreekt begrijpt hij niets van de mengelmoes van jargon en straattaal die de andere vrijwilligers op bouwputten, scholen en collectieve boerderijen spreken. En zo valt hij steeds door de mand.
Uiteindelijk wordt hij gek van het ophouden van de schijn en wil hij zichzelf voor een trein gooien. Maar de trein blijkt die dag niet te rijden. Hij meldt zich bij een psychiatrische inrichting. Daar wordt hij ingerekend door de Russische geheime dienst. Die bedankt alle onderzoekers, aannemers, leerkrachten, boeren en stationschefs dat ze hun steentje bij hebben gedragen aan de inrekening van John Kaif.
Dat dit clichébeeld over Amerikaanse geheime agenten nog steeds springlevend is laat de Russische televisiecomedy Adaptsia uit 2017 zien. In deze serie infiltreert een Amerikaanse spion die zich uitgeeft voor Oleg in het Russische bedrijf Gazprom. Het pakt allemaal iets anders uit dan hij voorspeld had.
De buurman is een spion
De spion is in populaire series lang niet altijd een exotische buitenstaander op missie, maar juist die leuke buur of collega die je al jaren kent.
papa, wie is die vastgebonden man in de kofferbak?
In de op waarheid gebaseerde televisieserie The Americans geven twee Sovjetspionnen zich decennialang uit voor Elizabeth en Phillip Jennings, een doorsnee Amerikaans stel in een buitwenwijk van New York. Niemand behalve zijzelf en de KGB weet wie ze echt zijn, zelfs hun kinderen niet.
Jaren achtereenvolgend krijgen de spionnen steeds lastigere missies. Het is zelfs spannend om te zien hoe het tweetal hun echte werk verbergt voor de kinderen. Om de zoveel afleveringen ligt er weer een vastgebonden man in de kofferbak.
Philip overweegt keer op keer om te stoppen als spion om de kinderen een veilige toekomst te kunnen geven. De spanning loopt hoog op, zeker omdat de FBI ze op het spoor is. En laat de buurman nou net doodleuk aan Jan en alleman vertellen dat hij bij de FBI werkt.
spionnen bij de koffieautomaat
De Russische hedendaagse tegenhanger van The Americans is de televisieserie Slapers of Spjashchie uit 2017. In deze serie keert FSB-kolonel Andrei Rodionov na een vijftien jaar durende 'zakenreis'- in Libië en Irak terug naar Moskou. Hij raakt verzeild in de wereld van de zogenaamde 'slapers'. Dit zijn spionnen die carrière hebben gemaakt als managers van belangrijke strategische bedrijven en 'uit hun slaap' komen op het moment dat de geheime dienst dat van ze vraagt. Ze kunnen zomaar bij de koffieautomaat staan.
een slaperig grensplaatsje vol spionnen
In het Noorse plaatsje Kirkenes is niets wat het lijkt. De Noren die al jaren lang goede relaties hebben met hun Russische buren worden hier in het geniep gerekruteerd door de Noorse geheime dienst. Dat gebeurde bijvoorbeeld met Frode Berg. Dat liep niet goed af. Benieuwd? Klik hieronder om de aflevering 'Frodes ijskoude oorlog' van In Europa te bekijken of om meer verhalen te lezen over de spionageoorlog tussen Rusland en het Westen.