De geest van Zuid-Afrika

Het grote verhaal: De geest van Zuid-Afrika

Hekserij, kruidenzalfjes en magie zijn in Zuid-Afrika een serieus onderdeel van het leven. Voor rijk en arm, wit en zwart. Correspondent Bram Vermeulen maakte voor VPRO.nl een negendelige webserie over de onzichtbare wereld in Zuid-Afrika.

Bram Vermeulen

De lentezon schijnt door de deuren van het kantoor van mijn collega in Johannesburg. Binnen brainstormen we over de vraag welke verhalen over Zuid-Afrika nog niet zijn verteld. Buiten schuifelt Greshon voorbij. Greshon woont al jaren in een bijwoning op het erf van mijn collega. Hij helpt in de tuin en bij andere klussen. Zoals dat gaat in Zuid-Afrika.

Hij ziet er slechter uit dan ooit. Jaren geleden raakte hij besmet met het hiv-virus. Dat is ook in Zuid-Afrika sinds het einde van het tijdperk van voormalige president Mbeki geen doodstraf meer. Medicijnen zijn nu ruim voor handen. Een pil per dag houdt inmiddels miljoenen op de been. Net als Greshon. Maar sinds een aantal weken verslechtert zijn toestand zienderogen. Nu heeft hij zelfs de kracht niet meer om eigenhandig het tuinpad op te komen.

Mijn collega besluit dat het tijd is voor het ziekenhuis en helpt Greshon met het pakken van zijn spullen in zijn woning. Op het nachtkastje staat een fles met bruine drank. Er drijven blaadjes in. Aanrader van de traditionele medicijndokter, legt Greshon uit. Want ook zo gaat dat in Zuid-Afrika. Westerse medicijnleer en traditionele genezers opereren gebroederlijk naast elkaar. Een levensgevaarlijke combinatie, vertellen de doktoren in het ziekenhuis hem even later. De drank van de traditionele genezer heeft de werking van de aidsremmers geneutraliseerd. De doktoren zijn nog net op tijd om Greshon te overtuigen van zijn vergissing.

(bij)geloof

Geloof en bijgeloof spelen zelden een rol in de nieuwsverhalen van ons soort volk, correspondenten in het buitenland. Ik ben geboren in een land waarin de meerderheid bijna een halve eeuw geleden de kerk de rug toekeerden. Maar hoe langer ik rondzwerf over de continenten die me lief zijn, hoe meer ik me besef dat die afkomst mij op achterstand heeft gezet. Als je met een ontkerkelijkte bril naar dit deel van de wereld kijkt, mis je de essentie van het verhaal.

West-Europa is een van de weinige plekken waar geloof een steeds kleinere invloed heeft op het dagelijks leven. Op alle andere continenten is geloven in opkomst. Niet alleen de radicale islam in het Midden-Oosten en Noord-Afrika maar ook de pinkstergemeenten in Afrika, Noord- en Zuid-Amerika of het rooms-katholicisme in Azië.

hekserij scoort in de krant

Het geloof in de krachten van traditionele genezers dat de tuinman van mijn collega bijna het leven kostte, eindigt op de pagina’s van de meeste kranten in de categorie: eigenaardig. Ook in Zuid-Afrika. Er is in het land slechts één krant die de verhalen serieus neemt: de tabloid de Daily Sun.

Dagelijks bericht de krant over hekserij, en de terreur van de beruchte Tokoloshe, een lelijke dwerg die naar verluidt de townships bezoekt. Het geloof in de Tokoloshe noopt Zuid-Afrikanen hun bedden op stenen te bouwen, zodat de dwerg uit het echtelijk bed wegblijft.

De Daily Sun is de best gelezen krant in Zuid-Afrika en bereikt vijf miljoen lezers. Dat is meer dan tien procent van de bevolking. 'We hebben jarenlang de meerderheid van de Zuid-Afrikanen het zwijgen opgelegd. In het verleden telde in dit land alleen het westerse perspectief, het blanke perspectief,’ zegt de adjunct-hoofdredacteur van de krant, een witte man met de naam Ben Viljoen. Hij gelooft zelf niet in hekserij en bezoekt nooit een traditionele genezer (sangoma), zoals zijn zwarte collega’s.

'Ik geloof dat de beste manier om een ziekte te bestrijden is om naar een westerse dokter te gaan. Maar het is niet aan mij als journalist om anderen te vertellen wat ze moeten geloven. Als het waar is voor hen, is het waar voor onze krant. We schrijven niet: "een tokoloshe liep door de kamer", maar: "Maria zegt dat er een tokoloshe door de kamer loopt".’

De krant werd in 2002 opgericht door een blanke Afrikaner, Deon du Plessis. Du Plessis zag het gat in de markt en sprong erin. Over zijn geloof liet hij zich nooit uit. Toen hij eens zijn mobiele telefoon verloor belde hij een traditionele genezer met het verzoek de telefoon te bezweren. Toen hij de telefoon later terugvond in zijn auto, moest hij de sangoma verzoeken de bezwering van zijn telefoon ongedaan te maken. 'Het maakte grote indruk op de redactie', vertelt Viljoen.

Toen Du Plessis op 11 september 2011 plotseling overleed, hielden zijn redacteuren een traditionele ceremonie op de binnenplaats van het mediapark, waar ook anderen kranten gevestigd zijn. 'De redacteuren van de (conservatieve, witte) krant keken hoofdschuddend toe hoe we met de slacht van een kip de geest van Du Plessis zuiverden,' vertelt Viljoen. De kip werd later gebarbecued. 'Nee, ik heb niet meegegeten,’ geeft hij toe.

Verslaggever Everson Luhanga schrijft aan de lopende band verhalen over mystieke gebeurtenissen. Hij neemt ons mee naar een vrouw die beweert in 2011 haar zoon te hebben verloren bij een auto-ongeluk. Recent droomde ze over zijn terugkeer op aarde. Na een bezoek aan een pastoor vindt ze hem terug bij de bushalte. Luhanga moet lachen om het verhaal. Maar hij geeft toe: 'Ik bezoek ook een sangoma. Als ik grote problemen heb, dan wel.’

Bijgeloof zet Zuid-Afrikanen aan tot actie. Doen ze dat niet, dan dreigt er onheil.

Bram Vermeulen

macht

Niet alleen de media begrijpen de kracht van (bij)geloof beter dan voorheen. Afrikaanse politici spelen al decennia met het idee dat politieke macht zijn basis vindt in spirituele macht.

In het boek Worlds of Power Religious Thought and Political Practice in Africa beschrijven Stephen Ellis en Gerrie ter Haar hoe de voormalige president van Zaïre, Mobutu Seseko, voor het avondnieuws op televisie te zien was, gezeten op een wolk. 'Alsof hij als God op het volk neerkeek. Mobutu cultiveerde gedurende zijn hele carrière zijn spirituele machten. Maar niemand verdenkt hem van naïviteit,' schrijven de auteurs. De eerste president van Zambia, Kenneth Kaunda, huurde twee Indiase guru’s in als zijn naaste adviseurs. De vertrekkende president van Nigeria, Jonathan Goodluck, ging op pelgrimage naar Israël.

Volgens Ellis en Ter Haar 'cultiveren presidenten hun mystieke status’ en tonen zich tegelijk als 'enthousiaste dansers'. 'Dit geeft ze de ongebruikelijke allure zowel onaantastbaar te zijn, als in contact te staan met het gewone volk.' Ze noemen als voorbeelden Robert Mugabe in Zimbabwe, Hastings Banda in Malawi en Samora Machel van Mozambique.

Bijgeloof zet Zuid-Afrikanen aan tot actie. Doen ze dat niet, dan dreigt er onheil. De township Alexandra kwam afgelopen april in het nieuws toen een Zuid-Afrikaan voor het oog van de camera een Mozambikaan neerstak. De foto werd afgedrukt op de voorpagina van de Sunday Times en werd een icoon voor de buitenlanderhaat die, net als in 2008, duizenden uit de townships joeg.

De geest van de overledene bedreigt Alexandra, vertelt een traditionele genezer, Thelma Siwela. Ze noemt zich de ‘grootmoeder van Alexandra’. Honderden traditionele genezers zijn afgereisd om de wijk te schonen van ongeluk. 'Er hangt een donkere wolk boven Alexandra. Dat is een boze geest die we moeten verdrijven. Als we dat niet doen, dan kun je ziek worden, dan wordt het chaos. Je kunt een auto-ongeluk krijgen. Of een hartaanval. We moeten de voorouders vragen om ons te leiden en het goede te doen.’ 

braakneigingen

In die filosofie is de gezondheid van de mens niet alleen afhankelijk van zijn fysieke gesteldheid, maar ook van de geestenwereld. De overtuiging dat de doden een directe invloed hebben op het dagelijks leven leidt bij sommige traditionele genezers tot hevige fysieke reacties. Eén genezer krijgt braakneigingen en blaft als een hond met de hik. 'Geeft niks,' zegt ze. 'Het is gewoon de boze geest.’ Een collega bromt als een leeuw. Dat zijn de voorouders die met haar spreken, legt ze uit. 'Zo is mijn leven. Ik sta er mee op en ik ga er mee naar bed.’

Het geloof in de in de kracht van traditionele medicijnen drukt ook op de sportwereld. Nu en dan duiken verhalen op over doelpalen die voor de wedstrijd met traditionele medicijnen zijn ingesmeerd, of sangomasessies met het nationale elftal. 'Het gebeurt,’ zei de legendarische coach van het nationale team Jomo Sono in 2013. 'Soms helpt het psychologisch. Ik wil het niet ondermijnen, want ik wil Afrikaanse cultuur niet ondermijnen. Of het werkt of niet, dat is niet aan mij om te beslissen. Dat is aan de sangoma’s.'

Het gevaar van dit soort verhalen is dat de invloed van traditioneel geloof wordt overdreven. De website Africacheck controleerde de bewering van onder meer de BBC dat tachtig procent van de Zuid-Afrikanen regelmatig een traditionele genezer bezoekt en het woord van sangoma’s meer waarde geeft dan dat van westerse doktoren. De website traceerde de claim terug naar een dertig jaar oude publicatie.

Heel andere cijfers komen weer van Statistics South Africa. Volgens dit onderzoeksinstituut raadpleegt tachtig procent in eerste instantie een normale dokter, of ziekenhuis. Het percentage Zuid-Afrikanen dat de voorkeur geeft aan traditionele genezers is volgens dat onderzoek te verwaarlozen tot minder dan één procent.

ook witte Afrikanen verhalen graag over geesten

Het probleem bij dat soort onderzoeken is de schaamte bij de ondervraagden. In decennia apartheid werd Afrikaans (bij)geloof weggezet als achterlijk. Ben Viljoen van de Daily Sun maakt het dagelijks mee aan de redactietafel. 'Als ik tijdens redactievergaderingen met mijn zwarte collega’s spreek over de Tokoloshe-dwerg en zeg dat het verzonnen moet zijn, dan zeggen ze dat ze ook niet geloven dat in de rijke wijken voorkomt. Maar als je naar (de zwarte wijk, red.) Soweto gaat dan kun je hem zelf zien.'

Bijgeloof is geenszins voorbehouden aan zwarte Zuid-Afrikanen. Blanke Zuid-Afrikanen vertellen elkaar maar wat graag verhalen over geestenverschijningen, en mystieke ervaringen. Er is een club voor mensen die zweren UFO’s te hebben gezien. Er is een groepering die geesten opspoort, als de Zuid-Afrikaanse versie van ghostbusters. En er is zelfs een tour langs de vele plekken in Johannesburg en Pretoria die worden behekst door geesten van overlevenden.

Gids Lindsey Kann kent tientallen plekken waar geesten nog steeds rondwaren. In de oude vrouwengevangenis kun je ’s nachts nog steeds de voetstappen horen van Daisy de Melker, die in de jaren dertig haar twee opeenvolgende echtgenoten en haar zoon vermoordde. Ze werd opgehangen. Op de begraafplaats van Braamfontein waart de geest rond van de Chinees Kwai For, die zichzelf in 1907 in brand zette uit protest tegen de racistische pasjeswetten. 'Ik voel een koude wind,' zegt Kann. 'Dat moet de geest zijn.'

Hollandse kolonisten en mystieke verhalen

In Matjiesfontein, een dorp zo groot als een straat in de West-Kaap, vertellen automobilisten verhalen over waarnemingen van een zwaar gewonde soldaat die in het Britse uniform uit de Boerenoorlog (1899-1902) langs de weg om hulp vraagt. Er is zelfs een boek geschreven over de vele urbane mythes en verhalen: The Ghost That Closed Down the Town. De schrijver Arthur Goldstuck zegt dat de geschiedenis van overlevering zorgt voor de overvloed aan dit soort verhalen.

De eerste bewoners, de San, documenteerden hun mystieke geschiedenis en spirituele geloven niet, ze leverden de verhalen over per gesproken woord. Tot hun cultuur vernietigd werd door de komst van de kolonisten. Maar ook het vaak ongeletterde personeel van de Portugese en later de Hollandse en Britse kolonisten vertelde onderling mystieke verhalen, vaak aangevuld met verhalen van de geïmporteerde slaven uit Azië.

'Veel van die verhalen zijn niet alleen apocalyptisch, maar ook archetypisch, wat betekent dat ze vormen gebruikten die een lange geschiedenis hebben in folklore zoals mannen op witte paarden, figuren die in graven verdwijnen en plekken waar zelfs dieren niet durfden te komen.' De schrijver noemt dat de symptomen van een gemeenschap die tot slavernij is gedwongen en via de overgeleverde verhalen hun sociale status wilde verdedigen.

Zuid-Afrika werd voor de kolonisten net als Amerika een land dat veroverd moest worden, een onbekend land met een onbekend verleden. Zo’n land spookt, als een oud huis van onbekende voormalige eigenaren. Een land van verhalen.

meer van Bram uit Afrika