Hersengymnastiek op cellosnaren

Een koesterende klank die je omhelst en bezit van je neemt. In de handen van een topmusicus kan de cello uitgroeien tot de Rolls Royce onder de snaarinstrumenten. Vorstelijk, veelzijdig en verleidelijk. Een musicus die het stijlvolle allroundkarakter van de cello naadloos aanvoelt, is de 49-jarige Jean-Guihen Queyras.

Als je zijn lijst van activiteiten in vogelvlucht doorneemt gaat het je duizelen. De afgelopen 25 jaar heeft Queyras zich vol gretigheid op het klassieke cellorepertoire gestort, waarbij hij een speciale interesse toont voor buiten de kaders kleurende excursies naar eigentijdse muziek en wereldmuziek. Queyras paart daarbij analytisch vermogen aan bezielde overgave.

Een muzikale veelvraat die verknocht is aan de Cello Biënnale Amsterdam. Hij laat geen moment onbenut om het meerdaagse cellofestijn te bewieroken. Queyras was aanwezig op de eerste editie, en is inmiddels uitgegroeid tot een gewaardeerde stamgast. Dit jaar mag de Fransman enkele van zijn droomprojecten aan het publiek etaleren. ‘Al vanaf het begin ben ik ondersteboven van dit festival. Je kunt gerust spreken van een liefdesverhaal,’ vertelt Queyras. ‘Het hele sterrenstelsel dat je rond de cello kunt bedenken, tref je aan in Amsterdam. Van amateurmuziek tot gelauwerde cellisten. Het basisidee blijft al die jaren overeind: om nieuwe generaties cellisten te inspireren en in contact te brengen met ander muziekrepertoire.’

Zo kleurrijk als zijn naam is, zo kleurrijk zijn ook zijn levensloop en carrièrekeuze. Queyras is Canadees van geboorte, maar op zijn achtste verhuisde hij met zijn ouders naar Frankrijk. Daarvoor woonde Queyras ook nog enkele jaren in Algerije. Zijn broer Pierre-Olivier pakte de viool op, maar de keuze van Jean-Guihen voor de cello was snel gemaakt. Cellostudies volgde hij onder meer aan de Hogeschool voor Muziek in Freiburg en het Julliard in New York.

Als cellist voelt Queyras zich een gezegend mens. ‘We mogen ons gelukkig prijzen. Het hele klankspectrum van de cello voelt meteen goed aan. Die lage, warme klanken raken bij veel mensen de juiste snaar.’ De positief vibrerende cellosnaren spreken boekdelen, volgens Queyras. ‘Zoals een zanger zijn stembanden laat trillen, zo kunnen cellisten hun snaren laten zingen met hun strijkstok. Daarnaast hebben cellisten het grootste geluk dat componisten zo vrijgevig zijn met hun ideeën over de celloklank. Er wordt nog altijd cellomuziek vol technisch vernuft gecomponeerd.’

Zijn passie voor moderne muziek deed Queyras op als vaste cellist bij het beroemde Ensemble InterContemporain van Pierre Boulez. De nieuwsgierige twintiger Queyras kreeg ineens alle ruimte om zich vast te bijten in celloconcerten van György Ligeti en Henri Dutilleux. ‘Of het nu klassiek of modern werk is, ik streef er altijd naar om de boodschap achter een compositie te ontsluiten. Waar spreekt de muziek over, wat vertellen de noten ons? Een boodschap die vrijwel niet in woorden is te vatten.’

Queyras weet wat zijn rol als verhalen vertellende cellist inhoudt. ‘Naar een luidruchtige, opvliegende stem luistert niemand. De verfijning van je celloklank is ongelofelijk belangrijk.’
Tijdens de Biënnale speelt Queyras een van zijn favoriete eigentijdse werken, het Celloconcert (2000) van de tachtigjarige Gilbert Amy. Een persoonlijke vriend van Queyras’ vader. ‘Ze kennen elkaar al sinds hun twintigste. Amy is altijd een familievriend geweest. Toen hij de opdracht kreeg voor een celloconcert, dacht hij meteen aan mij.’ Queyras is erg verguld met het zevendelige concerto.

Amy is oud-leerling van componisten Olivier Messiaen en Darius Milhaud, en raakte later beïnvloed door het modernisme van Pierre Boulez. ‘Amy’s concert is een buitengewoon expressief, uitgebalanceerd werk. Het is een typisch Franse compositie in zijn zangerige lyriek en rijke orkestrale kleuring. Amy gaat nergens over the top. Met subtiel gemak zet hij de traditie van Ravel en Boulez voort,’ prijst Queyras het celloconcert. In 2009 nam hij het werk al op voor Harmonia Mundi. Op de cd staan ook nieuwe celloconcerten van jonge Franse componisten Philippe Schoeller en Bruno Mantovani.

Hedendaagse muziek hoort thuis op zijn dagelijkse menu, merkt Queyras. ‘Ik heb die uitdaging nodig. Al die verschillende talen wil ik me eigen maken. Zeker bij een gloednieuw werk is het fascinerend om in de kraamkamer te zijn. Als musicus breng je toch iedere keer een kindje ter wereld. Het moment dat de luisteraars in de zaal voor het eerst met zo’n vers werk in aanraking komen, is voor mij het fascinerendst.’ Queyras kiest daarbij niet voor de makkelijkste weg. Veel moderne stukken zijn complex van structuur en inhoud, en vergen een intensieve voorbereiding. ‘Het is een echte sport voor me. Als het oplossen van sudokupuzzels of een groot mathematisch raadsel. Noem het maar hersengymnastiek.’

Een ander project waar Queyras reikhalzend naar uitkijkt, is zijn optreden met het twintigkoppige Atlas Ensemble. Queyras heeft een onuitputtelijke passie voor wereldmuziek. Zo treedt hij regelmatig op met de Iraanse slagwerkbroers Keyvan en Bijan Chemirani. Joël Bons, artistiek leider van het Atlas Ensemble, benaderde Queyras voor een groot cross-overproject op de Biënnale. In de compositie Nomaden van Bons vloeien allerlei wereldse muziekstromen samen. Van de Indiase sarangispeler Dhruba Ghosh tot de Chinese shengmeester Wu Wei. Queyras trekt als een soort troubadour door de zaal. ‘Als cellist beweeg ik van de ene wereld naar de andere, en treed ik met alle musici in dialoog. Ik zal in verschillende modi moeten improviseren. Samenwerken met deze geweldige musici uit alle windstreken wordt het spannendste festivalmoment voor mij.’