wat te doen met de vluchteling

Ik schreef al eerder over mijn eigen gestrande poging een Soedanees zonder papieren op te vangen. Zijn wanhoop was groot en helpen bleek te moeilijk toen er geen uitzicht op verbetering was.

Bovendien is er bij hulp altijd de onuitgesproken verwachting van dankbaarheid. In de Tegenlicht-uitzending wordt een Syriër liefdevol opgevangen door een christelijk echtpaar op Urk. Hij bekeerde zich tot het christendom. Werd dat van hem verwacht? Hoeveel druk werd er op hem uitgeoefend?

Soms speelt de geholpene zijn rol in de ongelijkwaardige verhouding niet naar verwachting. Ik heb wel eens vrienden geholpen met geld of een tijdelijke woning. Kort daarop werd ik door hen vervelend bejegend. Het was - denk ik - een manier om het evenwicht te herstellen.

In de Tegenlicht-uitzending reageerden sommige Afrikaanse mannen uit het vluchtelingenkamp bij Calais niet blij verheugd op de nieuwe schoenen die een Amsterdamse kunstenares had ingezameld. Zij riep een van hen wanhopig toe: ‘Jij stommeling! Ik kom hier om je te helpen! Waarom kijk je me dan zo boos aan?’
Maar verplaats je eens in hun situatie. Je staat in de rij voor een basisbehoefte (droge warme voeten). Je moet maar afwachten of je maat nog aanwezig is. Je wordt in beeld gebracht terwijl je feitelijk bedelt voor je bestaan. Dat is op zijn minst een vernederende situatie. En dan wordt er ook nog verwacht dat je dankbaar bent? Daarom schreef de Belgische activist en columnist van de krant De Standaard Abou Jahjah: als je vluchtelingen helpt, post dan geen foto’s van ze. Ook vluchtelingen hebben recht op menselijke waardigheid.

Een paar dagen geleden huppelde mijn buurmeisje vrolijk door de straten. Ze zou rondjes om de school gaan rennen en had al heel wat sponsorgeld opgehaald voor de vluchtelingen. Onwillekeurig dacht ik aan de lyrics van een Kinderen voor Kinderen klassieker: ‘Een kind onder de evenaaaar is meestal maar een bedelaaaaar!!! Kinderen voor kinderen, voor kinderen van daar ...’ 

Wat voor idee krijgt mijn buurmeisje door een dergelijke actie voor vluchtelingen? Dat het zielige mensen zijn, die haar hulp behoeven?

Ik dacht terug aan de talloze beelden van hongerende Afrikaanse kinderen die ik in mijn jeugd op tv zag. Beelden die onherroepelijk een schuldgevoel en een ongelijkwaardige relatie tussen mij, het blonde welvarende kind, en het hulpbehoevende donkere kind in mijn onderbewuste plantten. Waarom er hongerende kinderen waren, wat de internationale verbanden en oorzaken van de armoede waren, dat werd er nooit bij verteld.

Zie hier het ontstaan van wat door de Amerikaans-Nigeriaanse auteur Teju Cole het white saviors complex wordt genoemd. In 2012 twitterde hij:

Als we een foto van een verdronken kind zien is de wereld in rep en roer: dit beeld spreekt in hoge mate in op ons sentiment en ons reddershart.

Maar waar is ons radicale commitment tot sociale rechtvaardigheid als er geen tastbaar sentiment is? Waarom dwingen we onze overheden niet tot werkelijk humanitair beleid? En wanneer zullen we inzien dat de vluchtelingenproblematiek in direct verband staat met het politieke en economisch handelen van ons en de rest van de wereld? Om een voorbeeld te geven: overconsumptie en de opwarming van de aarde als gevolg, leidt tot droogte en armoede op het platteland in armere delen van de wereld. Deze armoede zorgt voor een trek naar de steden en de overbevolking van werkeloze jeugd aldaar kan een voedingsbodem zijn voor terroristische organisaties.

Ondertussen dringt een verbijsterende werkelijkheid zich onherroepelijk aan ons op: de erbarmelijke situatie van vluchtelingen enerzijds terwijl anderzijds de PVV de grootste in de peilingen is geworden - juist door in te spelen op de angst voor en de ontmenselijking van vluchtelingen. Is er dan nog wel plek voor genuanceerd nadenken over de motieven van hulp?

De schipper van het Duitse Sea Watch, die naar eigen zeggen al zo’n 1800 mensen van de verdrinkingsdood heeft gered, zegt in diezelfde uitzending van Tegenlicht: ‘Waar zijn de militaire schepen die vluchtelingen redden?’ Zolang overheden falen, blijft hij levensreddende hulp verlenen. En ik wil natuurlijk geenszins beweren dat alle helpende mensen zichzelf als white saviors positioneren. Velen zijn zich bewust van het spanningsveld. Zoals de Amsterdamse die schoenen uitdeelt zegt: ‘Loop ik hier over het vluchtelingenkamp als een soort moeder Teresa!’

De Amsterdamse politicologiestudent en voormalig vluchteling Kiza Magendane zegt in zijn videocolumn dat het heel belangrijk is vanuit welk mensbeeld je handelt. Bovendien, zo stelt Kiza, de overheid kan geen liefde geven. En liefde is onontbeerlijk bij een goede opvang.

Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat handelen vanuit compassie gelukkig maakt. Anderen helpen is ook van belang voor jezelf - zolang het gebeurt vanuit medemenselijkheid en gelijkwaardigheid.