Bericht vanaf de Toverberg

Ach, lieve God, alleen zo’n zin al beneemt me de adem – zoals de verschijning van Madame Chauchat Thomas Manns hoofdpersoon Hans Castorp keer op keer ook in ademhalingsproblemen brengt. Zoals Castorp  bijna 932 pagina’s lang – in de wonderschone vertaling van Pé Hawinkels – emotioneel ontregeld raakt door de kirchiezen-ogen van de even onweerstaanbare als zieke Russin, zo zette Mann met De toverberg mijn wereld op zijn kop. Door de schrijfpracht, door de elegantie van een perfecte ideeënroman, maar vooral door de waarschuwing die het boek – precies honderd jaar geleden, geschreven tussen 1912  en 1924 – inhield.

De waarschuwing aan een van de werkelijkheid losgezongen en geprivilegieerde elite: verhoudt je tot de wereld en tot de politiek. Neem je sociale en morele verantwoordelijkheid.

Het Waldhotel waar de gasten op 1 januari om 00.01 uur geheimnisvoll door hun venetiaanse maskers gluurden, is het gebouw waar in 1912 het bossanatorium van Dr. Jessen was gevestigd en waar Manns vrouw Katia dat jaar werd opgenomen met een catarre aan de top van een van haar longen. Tijdens de drie weken waarin Mann zijn vrouw bezocht, deed hij de inspiratie op voor De toverberg.

De klapdeuren in het restaurant bestaan niet meer, weet ik sinds een recente literair-nostalgische vakantie ter plekke. Maar je kan er wel vergaderen in de Hans Castorp-zaal of de Salon Chauchat. En op de balkons van de kamers staan de originele ligstoelen van het voormalige sanatorium.

Vanaf die ligstoelen hebben wij twee weken neergekeken op het  Kongresszentrum Davos waar nu net, van 17 tot 20 januari, de zakelijke- en politieke wereldelite – het woord lijkt me hier nu echt eens op zijn plaats – bij elkaar was op voor het jaarlijkse World Economic Forum.

Hans Castorp kreeg vanaf zijn Toverberg steeds meer zicht op het definitief verdwijnende Europa dat hij tot dan gekend had: de oude monarchieën stonden op instorten en er diende zich een tweesprong aan. Verder in de richting van een liberale, humanistische democratie, of een op reactionair dogmatisme gebaseerde ‘dictatuur van het proletariaat’, in fascistische dan wel communistische mantel gehuld.

In het congrescentrum dat nu aan zijn voeten zou hebben gelegen, leken ze dit jaar met groeiende verbijstering eindelijk zicht te krijgen op het gewoel aan hún elitevoeten. Of ze ook al in de gaten hebben dat zich in 2017, na het jaar van Brexit, Trump en Poetin, ook wel eens een cruciale tweesprong zou kunnen aandienen, valt te betwijfelen.

Dit verslag van onder meer Nieuwsuur-collega Eelco Bosch van Rosenthal, geeft in ieder geval te denken. En de conclusie van de Britse econoom Guy Standing is op zijn zachtst gezegd verontrustend: de zakenelite denkt het morrende volk tot rust te kunnen brengen door met de winsten die de globalisering hen oplevert hier en daar wat filantropische pleisters te plakken. Zelf pleit Standing op zijn allerminst voor een basisinkomen, als begin van de zo noodzakelijke herverdeling van diezelfde globaliseringswinsten, ter bestrijding van een steeds disruptievere  ongelijkheid.

Het is maar één van de problemen die om een ingrijpende oplossing schreeuwen, maar ik zie hem, om maar eens van die berg af te komen en wat dichter bij huis rond te kijken, in de verkiezingsprogramma’s voor 15 maart nog niet echt terugkomen.

Voor Hans Castorp was het, na het vertrek van diens Russische sirene Madame Chauchat, de ‘donderslag’ van 1914 die hem uiteindelijk de berg afkreeg en hem zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid deed nemen. Met mogelijk zijn leven als offer in de loopgraven.

We mogen hopen dat er minder voor nodig is om de Davos-men, zowel  de zakenmannen als de politici, te doen inzien dat de Russische sirenenzang wéér klinkt. Nu niet romantisch, maar in een poging Europa andermaal de reactionaire afslag te laten nemen. En dat het enige antwoord daarop een eigenhandige en diep ingrijpende verandering is van de ontspoorde neo-liberale wereldorde, die zowel Trump als de Brexit heeft gebaard.

Ook dat vraagt offers.