Onze samenleving is moreel failliet en nauwelijks nog bestand tegen externe bedreigingen, betoogt Chris Kijne. Wat zijn we kwijt en hoe kunnen we dit terugwinnen?

Het wereldbeeld dat zich de afgelopen week in mijn hoofd had gevormd, werd, alsof het zo moest zijn, perfect samengevat in de weekendkrant. De Volkskrant signaleerde het enorm gegroeide aantal festivals in Nederland (zie hier): vorig jaar 774 en dit jaar vermoedelijk nog meer.

En merkte in het bijzonder de omstandigheid op dat deze niet zelden gehouden worden in natuurgebieden. De festivals die míjn zomer hullen in een dreinende basdreun spelen zich nog af op een groot stuk land dat onder invloed van de crisis nog steeds wacht op de geplande woningbouw, maar wat te denken van ‘Welcome to the Future’, dat twintigduizend bezoekers trekt naar het onder de regels van Natura 2000 beschermde kwetsbare natuurgebied ’t Twiske boven Amsterdam.

Zondvloed

Wat hier bij elkaar komt is dit: eerder in de week mocht ik in Bureau Buitenland bijna een uur spreken met Philipp Blom, historicus en publicist van Duits-Nederlandse komaf, woonachtig te Wenen na een leven van studeren en werken in diverse Europese hoofdsteden, presentator van een culuurprogramma voor de Oostenrijkse radio en auteur van onder meer twee lijvige politieke, economische en culturele geschiedwerken over de eerste helft van de vorige eeuw. In De Duizelingwekkende jaren behandelde hij de jaren 1900-1914. Zijn nieuwste boek , Alleen de Wolken, onderwerp van ons gesprek omdat het deze week verscheen, behandelt het interbellum: 1918 tot 1938.

'Het morele vacuüm dat de Eerste Wereldoorlog achterliet gaf ruimte aan drie dingen: het communisme, het fascisme en een na-ons-de-zondvloed-mentaliteit van feesten en partijen'

Chris Kijne

Een buitengewoon rijk werk, beluistert u vooral het gesprek, of beter nog, lees het boek. De essentie was voor mij deze: het morele vacuüm dat de Eerste Wereldoorlog achterliet – miljoenen waren geslachtofferd in een industriële oorlogsmachine die niets van doen had met de morele waarden van heldenmoed en vaderlandsliefde waarmee ze het slagveld opgemarcheerd waren – gaf ruimte aan drie dingen: het communisme, het fascisme en een na-ons-de-zondvloed-mentaliteit van feesten en partijen die door een jongere generatie vooral werd uitgeleefd in de speak-easy’s van Harlem en de nachtclubs van Berlijn. Die laatste trend verdween nadat de economie het eind jaren twintig krakend opgaf en alleen de andere twee overbleven met een amechtige democratie als in eerste instantie machteloze tegenstander.

Parallel

Mij trof de parallel met onze tijd. En ja, iedere historische vergelijking gaat mank, maar telt u even mee: zoals de oude wereldorde van Habsburgers en Ottomanen na 1918 verpulverd was, zo verdween de afgelopen twee decennia de stabiliteit van de Koude Oorlog uit onze wereld. Zoals moderniteit, technologie en globalisering in de eerste dertig jaar van de vorige eeuw door velen als een bedreiging werden gezien, zo raakten hele bevolkingsgroepen de afgelopen jaren bij ons het spoor bijster in een razendsnel veranderende wereld van internet, flitskapitaal en verschuivende arbeidsmarkten. Zoals de oude morele orde na WO I geen enkel krediet meer had, heeft de kredietcrisis hier een diep gat geslagen in het laatste geloof dat er de afgelopen dertig jaar bij ons nog leek te zijn: dat van de neo-liberale marktdemocratie.

En nee, wij hebben nog geen wereldoorlog, maar me dunkt dat de wereld flink tekeer gaat. Trouwens: volgens de Paus is WO III al begonnen. En dus is het denk ik niet toevallig dat zoveel mensen zich in een willekeurig weekend in een wit laken hullen en ergens in een natuurgebied proberen de sterren van de hemel te dansen. Zoals het ook een teken van onze tijd is dat al die natuurgebieden inmiddels beheerd worden door organisaties die de markt opgedreven worden. Waar ze voortdurend in een spagaat zitten die er toe leidt dat twintigduizend paar voeten een paar dagen de kwetsbare plantjes mogen vertrappen, zodat ze de rest van het jaar weer beschermd kunnen worden. Om Arrabal te parafraseren: en zelfs de bloemen werden vermarkt.

Het morele failliet dat onze westerse samenleving kenmerkt - en dat ik nergens, om nog maar eens een boek te noemen, treffender geïllustreerd zag dan in George Packers magnifieke portret van het moderne Amerika ‘De ontluistering van Amerika’ - en dan met name in de hoofdstukken die het volstrekt criminele en frauduleuze gedrag van de banken beschrijven – uit zich dezer dagen ook in de onmacht om werkelijk verweer te bieden aan bedreigingen door kleptocraat nationalisme uit Rusland en moordzuchtig jihadisme in de Arabische wereld; het laatste met vertakkingen naar de Schilderswijk.

Moe

Tegelijkertijd geven die bedreigingen ook het verschil aan met de periode 1918 tot 1938. Want beide alternatieven hebben bij lange na niet de aantrekkingskracht van de alternatieven die in het interbellum de overhand kregen: communisme en fascisme. Een grotere bedreiging voor de liberale democratie wordt gevormd door het autoritaire kapitalisme van China, maar ook daar beginnen de haarscheurtjes van de interne tegenstellingen inmiddels steeds groter te worden.

Maar dat wil weer niet zeggen, op zijn Fukuyama’s, dat de liberale democratie ondanks alles de toekomst heeft. Wat mij betreft kunnen alle weerstanden tegen en gevaren voor een systeem dat ik nog steeds beschouw als het minst slechte van alle politieke systemen die inmiddels door de mensheid zijn uitgeprobeerd, alleen bezworen worden wanneer we werkelijk kijken naar de fouten die er inmiddels in zijn geslopen en we het diepgaand hervormen en revitaliseren. En is het enige definitieve antwoord op crisisgevoel, Russische dreiging, islamistische moordzucht of Chinese modellen, gelegen in het aanpakken van onze eigen problemen: een ontketende markt en een vastgelopen democratie.

Laat ik er tot slot nog een derde boek tegenaan gooien. Wanneer u echt wilt begrijpen wat we de afgelopen decennia zijn kwijtgespeeld, en wat we als de donder moeten zien te heroveren, in de strijd tegen alles dat ons bedreigt, leest u dan het meesterlijke pamflet van de betreurde Britse denker Tony Judt ‘Ill Fares The Land’, in Nederland verschenen onder de titel ‘Het Land is moe’.

En doe er ons voordeel mee.