De Dutch Design Week heeft dit jaar als thema ‘The making of’. Design Week-ambassadeur Bas van Abel van Fairphone heeft het moeilijk met de dilemma’s die samenhangen met duurzaam ondernemen.

Bas van Abel is ontwerper en ondernemer, maar in beide werelden neemt hij een afwijkende positie in. Welke ontwerper ziet onderhandelingen in oorlogsgebieden als essentieel onderdeel van zijn proces? En welke ondernemer wil het liefst dat zijn klanten minder van zijn product kopen? Een heel succesvolle, blijkbaar. Van Abel is initiatiefnemer van Fairphone, een smartphone die zo verantwoord en duurzaam mogelijk geproduceerd is. ‘Een telefoon is zo’n tegenstrijdig product,’ zegt hij, ‘we raken hem de hele dag aan en zijn er bijna mee vergroeid. Aan de andere kant hebben we geen idee wat zich aan de binnenkant afspeelt en hoe hij gemaakt is.’

Fairphone wil dat proces transparant maken. Van Abel zocht uit waar ieder onderdeeltje vandaan komt en probeert er zo milieuvriendelijk en sociaal verantwoord mogelijk aan te komen. Het idee was een enorm succes: hij werd overladen met prijzen, de telefoons worden goed verkocht en Van Abel is dit jaar een van de ambassadeurs van de Dutch Design Week. In dat kader maakt VPRO Tegenlicht een uitzending speciaal over hem. 

burn-out

Maar de ontwerper zit allerminst op een roze wolk. Een paar maanden geleden, tijdens de opnames voor Tegenlicht in China, stortte hij in. ‘Een burn-out. Ik ben gewoon omgevallen. Mijn vrouw heeft me uiteindelijk afgeleverd bij de ggz omdat ze niet meer wist wat ze met me aan moest.’

De reden was de ‘wurggreep’ waarin hij terecht is gekomen nu zijn onderneming groeit. ‘Ik ben Fairphone begonnen om het systeem bloot te leggen en het van binnenuit te veranderen. Maar tegen wil en dank word je als bedrijf ook onderdeel van het systeem. Dat is een heel moeilijk dilemma als ontwerper, en eigenlijk als mens: met alles wat je creëert, maak je ook dingen kapot. We hebben de beste bedoelingen, maar als je een bedrijf hebt met een omzet van twintig miljoen gaan er zoveel andere dingen spelen. Ik kwam er in China achter dat ik de laatste anderhalf jaar alleen nog maar met geld bezig was en elk moment de dollarkoers checkte, omdat ik dacht dat we over de kop zouden gaan. Ik was vervreemd van mijn aanvankelijke plan.’

'Het is een heel moeilijk dilemma als ontwerper, en eigenlijk als mens: met alles wat je creëert, maak je ook dingen kapot.’

Bas van Abel

Die vervreemding werd het thema van de uitzending, want die geldt in bepaalde mate voor ons allemaal. ‘We zijn vervreemd van het maakproces van de producten die we gebruiken. Onze huidige economische systemen zijn zo complex dat het moeilijk is er verantwoordelijkheid voor te voelen. Voor de meeste ondernemingen staan de ethische regels gelijk aan de juridische wetten. Dat er in Afrika mensen sterven, zodat wij onze smartphones kunnen gebruiken, realiseren we ons meestal niet. Maar het is wel zo. En we moeten allemaal iets veranderen. Bedrijven kunnen wel duurzamere producten maken die langer meegaan, maar als de consument toch elk jaar een nieuwe telefoon wil kopen, werkt het ook niet. Overheden willen de economie stimuleren, maar moeten tegelijk voor duurzaamheid zorgen.’

Van Abel voelde die verantwoordelijkheid juist zo sterk dat het hem bijna de das om deed. ‘Ik heb regelmatig het gevoel dat ik in de staart gebeten word door het systeem dat ik probeer te veranderen. Misschien wordt het geen vrolijke uitzending, maar dat is de fase waar ik nu in zit. Echte verandering teweegbrengen is makkelijker gezegd dan gedaan.’

consequenties

Weer hersteld, ziet Van Abel de toekomst nog steeds positief in. ‘Er zijn wel oplossingen voor het probleem. Je kunt een product gebruiken om in het systeem te duiken en stap voor stap te ontrafelen, zoals ik heb gedaan met Fairphone. Iets tastbaars als uitgangspunt nemen om bedrijven, consumenten en politiek op de been te krijgen. Een honderd procent eerlijke telefoon maken is onmogelijk, daarom moet je juist transparant zijn en de discussie op gang houden. Ik vind het als ontwerper belangrijk om het individuele en collectieve belang gezamenlijk te behartigen. Dat ik niet alleen rekening houd met mijn product, maar ook met de consequenties ervan. Dat kan je als consument ook; consumeren wordt zo een politieke daad. Grote bedrijven moeten nu gaan nadenken hoe ze met minder produceren toch winst kunnen maken. Bijvoorbeeld door diensten aan te bieden. Het is moeilijk, maar als je gewoon begint, krijg je mensen mee. Fair-phone was een gestoord idee, maar het sloeg toch aan.’

Het thema van de Dutch Design Week is dit jaar ‘The making of’. Daar past Bas van Abel natuurlijk perfect bij als ambassadeur. ‘Het leuke aan de Design Week vind ik dat het niet gaat om het voltooide product, maar om hoe het tot stand is gekomen. Het eindproduct is maar een klein onderdeel van het ontwerpproces. De uitdaging zit er voor mij in om door ontwerp een verandering te brengen in het systeem. We komen net uit een economische crisis, maar we kampen nu met een wereldwijde maatschappelijke crisis. Ontwerpers kunnen daarin ook het verschil maken, dat heet social design. Dat groeit ook in Nederland, en in Eindhoven zijn er mooie voorbeelden van te zien.’

VPRO Tegenlicht: De eerlijke onderneming
Zondag 22 oktober, NPO 2, 21.05-22.00 uur

De Tegenlicht Meet Up ‘De eerlijke onderneming’ is op woensdag 26 oktober, 20.00 uur in Pakhuis de Zwijger, Amsterdam. Met o.a. filmmaker Geert Rozinga. Toegang gratis, reserveren via dezwijger.nl/tegenlicht82.

Kijk op tegenlicht.vpro.nl voor een Meet Up bij u in de buurt.