Het woord en de daad

Frank Westerman heeft ze bijgehouden; de verhalen die de mensen na afloop kwamen vertellen als hij ergens in het land een praatje had gehouden over zijn boek Een woord een woord. Onderweg in de trein naar huis schreef hij ze op. En als ergens midden in de weilanden van Drenthe, of omgeven door bos op de Veluwe, die trein naar huis afremde of tot stilstand kwam, dan schreef hij onbekommerd door.

Veertig jaar geleden, de periode van de herinneringen van zijn toehoorders, was wat dat betreft een andere tijd. Zo was er het verhaal van de man die in de trein zat en tot zijn schrik een paar Molukse jongens zag binnenkomen met grote weekendtassen. Toen die jongens ergens halverwege twee stations opstonden en de tassen openritsten, sloeg de angst toe, maar die maakte plaats voor immense verwarring en opluchting toen bleek dat de jongens geen geweren, maar gitaren tevoorschijn haalden en liedjes gingen spelen op het tussenbalkon. Een andere herinnering was van een jonge, trotse Molukse vader die destijds zijn nieuwgeborene kwam aangeven op het gemeentehuis, maar al gelijk bij de ingang door beveiligers tegen de grond werd gewerkt, bang als ze waren voor een gijzeling. Of de student die vanuit Groningen naar zijn ouderlijk huis in de Achterhoek spoorde, waar z’n vader hem een autosleutel overhandigde en, wijzend op een auto voor het huis, zei: ‘Die is voor jou jongen, jij gaat nooit meer met de trein.’

‘Het beeld dat uit die verhalen oprijst,’ constateert Westerman nu, ‘is dat we toen veel banger waren voor terreur dan nu.’

Westermans boek, dat hem de VPRO Bob den Uyl Prijs voor reisboeken heeft opgeleverd, draait om een onderbroken reis; niet alleen van de trein die knarsend en piepend tot stilstand kwam nabij Wijster, en twee jaar later bij De Punt, maar ook van de kapers, wier ouders de onvrijwillige reis naar Nederland hadden gemaakt. Zij ervoeren hun verblijf in Nederland als een onderbroken omweg naar huis, een nooit voltooide reis.

In de periode waarin Poetin aan de macht kwam en correspondent Westerman voor de vaderlandse pers verslag deed van wat er in Rusland allemaal gebeurde, zag hij hoe er geleidelijk witte plekken op de kaart ontstonden waar het woord de toegang werd ontzegd. Hij reisde nog wel naar Georgië, maar toen hij bemerkte dat hij daar een reëel risico liep om ontvoerd te worden, maakte hij zich toch weer uit de voeten. Net als in grote delen van Irak en Syrië nu, was Tsjetsjenië door alle onafhankelijke verslaggevers verlaten. Ook Al Jazeera zat er niet meer. ‘Ik had genoeg te doen, verhalen zat in Rusland, maar ik voelde me tekortschieten. Journalisten zijn als het goed is delvers van feiten, die brandstof zijn voor debat. Maar zonder ooggetuigenverslagen valt dat stil. Ik deed het Tsjetsjeense geschil absoluut geen recht en ik werd er kwaad over. Er vielen witte plekken op de kaart, plekken waar het woord niet kwam.’

Een polderjongen uit het land van onderhandelaars, gemarginaliseerd in de wereld van het brute geweld, die zich afvraagt wat het woord kan uitrichten tegen het brute geweld; dat is Frank Westerman in Een woord een woord.

Hij maakt een KLM-oefening mee waarin hij door de antiterreurbrigade uit een gekaapt vliegtuig wordt bevrijd (‘… ik voelde geborgenheid bij die Robocops’), hij ervoer de onmacht van het woord toen hij bij een politieoefening tegenover een schreeuwende, gewapende gijzelnemer maar wat stond te stamelen, en hij stelt zichzelf de indringende vraag hoe hij het terugkijkend beoordeelt dat hij als student geld inzamelde voor wapens voor de gewapende strijd in El Salvador, maar de stadsguerrilla in eigen land afwees (‘… wel in een derdewereldland, maar kennelijk niet hier, want dat maakte me bang’). Dat hij indertijd brieven op de post heeft gedaan voor een RAF-terroriste en ze niet aan de politie heeft gegeven, zit hem nog steeds dwars. Kennelijk dacht en deed hij anders dan nu.