Tweede Kamer: Staat moet strafrechtelijk vervolgd kunnen worden

De wens van de Kamer blijkt uit een inventarisatie van Argos, naar aanleiding van de zoektocht van nabestaanden naar - in hun woorden - gerechtigheid na het noodlottige mortierongeluk in Mali in 2016. Bij dat ongeluk kwamen de twee Nederlandse VN-militairen Henry Hoving en Kevin Roggeveld om het leven. Hoewel Defensie grote fouten heeft gemaakt, is het volgens het Openbaar Ministerie niet mogelijk om de schuld aan de fatale ontploffing toe te schrijven aan één of enkele individuele militairen of burgermedewerkers. Ook Defensie als geheel blijft buiten schot van Justitie. Een rechterlijke uitspraak uit de jaren 90 verhindert dat ministeries strafrechtelijk vervolgd kunnen worden: het Volkel-arrest van de Hoge Raad. 

Dit jaar kwam deze immuniteit ook ter sprake in de beslissing van het OM om de Belastingdienst niet te vervolgen vanwege de toeslagenaffaire. ‘De Belastingdienst, als onderdeel van de Staat, is immuun voor strafrechtelijke vervolging. Datzelfde geldt voor ambtenaren voor zover die uitvoering geven aan beleid’, schreef het OM.

De Tweede Kamer nam in 2013 al eens een initiatiefwetsvoorstel aan om de strafrechtelijke immuniteit van de Staat in te perken. Maar het voorstel kwam in 2015 in de Eerste Kamer één stem te kort en belandde daardoor in de prullenbak. Naar aanleiding van de Mali-zaak, vroeg Argos de fracties in de Tweede Kamer bijna zes jaar later opnieuw hoe zij staan tegenover inperking of afschaffing van de immuniteit. Een meerderheid blijkt voorstander: PVV, CDA, SP, PvdA, GroenLinks, Forum voor Democratie, Partij voor de Dieren, ChristenUnie, JA21, DENK, Groep Van Haga en BoerBurgerBeweging. Van de grotere partijen is alleen D66 tegen. De VVD heeft nog niet geantwoord. Lees hieronder de standpunten van de partijen.

‘Wij zijn voorstander van inperking van de strafrechtelijke immuniteit van de Rijksoverheid. Het CDA vindt dat een overheid die burgers aanspreekt op hun verantwoordelijkheden, dat alleen kan doen als zij zelf ook verantwoordelijk kan worden gehouden voor haar handelen of het nalaten daarvan. Vanzelfsprekend staan de politieke en bestuurlijke verantwoordingsprocedures bij normoverschrijdend gedrag van overheden en hun leidinggevers voorop, maar er moet ook de mogelijkheid zijn om overheden - in bijzondere zaken, als ultimum remedium - strafrechtelijk aansprakelijk te stellen. Er is in het verleden veel onderzoek gedaan naar de strafrechtelijke immuniteit van de staat en of dit al dan niet zou moeten worden opgeheven. Die onderzoeken zijn inmiddels enigszins gedateerd. Om te bezien hoe we dit precies vorm moeten geven vindt mijn fractie (van Tweede Kamerlid Hilde Palland, red.) het belangrijk dat we een degelijke actualisatie van die onderzoeken laten uitvoeren. Daarna kunnen we bezien hoe strafrechtelijke immuniteit van de rijksoverheid precies ingeperkt zou moeten worden.’ 

‘De PVV heeft destijds voorgestemd. PVV was voor opheffing van de immuniteit en is (dus) nog steeds voor.’

‘Het opheffen of inperken van de strafrechtelijke immuniteit van de overheid leidt tot een gelijkstelling die gerechtvaardigd is. Als een privaatrechtelijk rechtspersoon kan worden aangesproken met het strafrecht, en zelfs een gemeente, waarom dan niet de rijksoverheid? Voor een gelijkstelling is veel te zeggen. Een belangrijke voorwaarde is wel dat dit niet de politieke verantwoordelijkheid in de weg zit, omdát er een strafrechtelijke vervolging zou gaan lopen. Daar moeten we wel oog voor hebben. Maar de kern is dat de SP er voorstander van is dat we de strafrechtelijke immuniteit van de overheid opheffen.’

‘Wij zijn voor uitbreiding van de strafrechtelijke aansprakelijkheid van de overheid. Het is niet uit te leggen dat in gelijke omstandigheden een bedrijf wel en een overheidsorganisatie niet vervolgd kan worden. De overheid heeft weliswaar een bijzondere positie omdat het taken uitvoert die een ander niet kan of mag uitvoeren. Daar kan rekening mee worden gehouden in de vervolgingsbeslissing. Maar dat mag er niet toe leiden dat de overheid bij voorbaat buiten schot (strafrechtelijk immuun) kan blijven. Waar de verdenking van strafbare feiten aan de orde is, moet ook vervolging mogelijk zijn. Ook als het om de overheid gaat. Daarbij komt dat lagere overheden zoals gemeenten nu wel al vervolgd kunnen worden en de staat niet. Dat is ook niet uit te leggen.’

‘Wij zijn voor inperking immuniteit. Een overheid die burgers strafrechtelijk ter verantwoording kan roepen moet ook zélf ten volle strafrechtelijk aansprakelijk gesteld kunnen worden voor relevante gedragingen. Overheidsorganen kunnen niet boven de strafwet staan, want ook door dergelijke overheidsgedragingen kunnen slachtoffers vallen. Overheidsimmuniteit ontzegt hen de toegang tot de rechter, met alle onrechtvaardige gevolgen van dien.’

'De ChristenUnie was mede-indiener van initiatiefwet voor afschaffing van de strafrechtelijke immuniteit van de Staat. Waar de Staat fouten maakt of faalt is het allereerst aan de democratische volksvertegenwoordiging om dit aan te kaarten en te komen tot herstel. Maar dat biedt niet in alle gevallen uitkomst. Voor die gevallen moet gerechtigheid kunnen geschieden, en de strafrechtelijke immuniteit is daarvoor een sta-in-de-weg. Van een overheid die regels opstelt, mag ook worden verwacht dat deze zich zelf aan deze regels houdt.'

‘Indien de Staat strafbaar handelt, heeft het de voorkeur dat niet de Staat als zodanig, maar de verantwoordelijke (bewinds)personen vervolgd worden. (…) In gevallen dat vervolging van de verantwoordelijke (bewinds)personen niet mogelijk blijkt, is het toch wenselijk dat de Staat vervolgd en bestraft kan worden. Hoewel een straf louter symbolisch is, kan dat wel bijdragen aan een gevoel van genoegdoening, een preventieve werking hebben en politieke controle versterken.’

‘De Partij voor de Dieren zal zeker vóór stemmen zoals we ook eerder hebben gedaan. Als de overheid onwettig heeft gehandeld, moet er een mogelijkheid zijn om strafrechtelijk te vervolgen. Dit zal het vertrouwen van burgers in de overheid versterken.’

‘(...) Wij zijn tegen de huidige inperking van de straf-immuniteit van het Rijk. Het is een complex verhaal met ook wel goede tegenargumenten zoals een minister die zich in de Tweede Kamer op zwijgrecht kan gaan beroepen bij eventuele vervolging van zijn ministerie en de vrees voor het slachtofferen van ‘lagere’ ambtenaren in plaats van leidinggevenden als strafvervolging dreigt. Belangrijkste voor mij is echter dat als ultimum remedium de Staat niet gevrijwaard mag blijven voor het overtreden van de strafwet. (...) Bovendien vind ik (Kamerlid Joost Eerdmans, red.) belangrijk dat het OM/College van procureurs-generaal (CvPG) positief adviseerde op het wetsvoorstel. Kortom, ja het kan/zal waarschijnlijk tot een grotere claimcultuur en misschien zelfs angstcultuur onder ambtenaren gaan leiden maar principieel is er geen goede reden om de immuniteit voor de Staat te behouden.’

‘Er zou geen strafrechtelijke immuniteit moeten bestaan voor de Staat, ook niet wanneer het mogelijk strafrechtelijk handelen een exclusieve overheidstaak betreft. Wanneer we kijken naar alle fouten die de laatste jaren zijn gemaakt door de overheid, zouden de mogelijkheden tot strafrechtelijke aansprakelijkheid van de Staat zelfs moeten worden uitgebreid. De Staat heeft een enorme machtspositie wanneer je dit afzet tegen de macht van een individuele burger. De Staat heeft zoveel invloed dat het leven van een burger ernstig kan worden geschaad, wanneer de Staat een onjuiste beslissing neemt. Hiertegen zou eenvoudiger moeten kunnen worden opgetreden door de burger.’

‘Ook ten opzichte van de staat moet je als burger je recht kunnen halen. Een rijksambtenaar hoort hier geen uitzonderingspositie in te nemen ten opzichte van werknemers van andere organisaties/bedrijven.’

‘Als een ministerie faalt, gaat het in de eerste plaats om de politiek-bestuurlijke verantwoordelijkheid van een minister of staatssecretaris. Als gekozen volksvertegenwoordiging oordeelt de Tweede Kamer namens Nederlanders of er sprake is van verloren vertrouwen, en daarmee over het ontslag van een bewindspersoon. Zou de Rijksoverheid tegelijkertijd als geheel aansprakelijk kunnen worden gesteld, dan kan dit de politieke verantwoording doorkruisen. Bijvoorbeeld omdat in een strafrechtelijke procedure slechts beperkte openbaarheid kan worden betracht. Als iets immers onder de rechter ligt, wordt eerst de rechtszaak afgewacht en komt parlementaire controle pas daarna. Hiermee verleg je als het ware het werk van Tweede Kamerleden naar de rechter. Kort door de bocht: in zekere zin is dat een ‘uitholling’ van de parlementaire democratie. Daar willen we voor waken. Het strafrecht geldt dan ook als ultimum remedium, een uiterst redmiddel.’

‘De SGP-fractie in de Tweede Kamer stemde voor en in de Eerste Kamer tegen. Reden hiervoor was dat er een gedegen Raad van State advies over dit onderwerp was. Daarnaast leidt het toenmalige wetsvoorstel in onze optiek niet tot verbetering van het evenwicht tussen de machten. De staat als aangeklaagde en tegelijkertijd als aanklager, dit is een vreemde consequentie van het wetsvoorstel. De Bijbelse wijsheid leert ons dat een huis dat tegen zichzelf verdeeld is, niet zal bestaan. Op dit moment ziet de SGP-fractie geen aanleiding om van dit standpunt af te wijken. Wij berusten in de uitkomst van de wetsbehandeling.’