Handelde Volkert alleen toen hij Fortuyn vermoordde? Of hebben linkse partijen de moord in gang gezet? Na de moord op Pim Fortuyn gingen verschillende complottheorieën rond. Jelle van Buuren is universitair hoofddocent aan de Universiteit Leiden en promoveerde met een proefschrift over complotdenkers. ‘De politiekmaatschappelijke sfeer voor de moord was onstuimig.’

De ene na de andere complottheorie stak de kop op na de moord op rechtse politicus Pim Fortuyn. Met zijn populistische ideeën schokte hij de samenleving regelmatig. Toch had hij ook veel aanhangers. Van Buuren: “Aan de ene kant was Fortuyn zelf heel sterk in zijn uitspraken over de islam en een multiculturele samenleving, maar zijn tegenstanders lieten zich ook horen.” 

Fortuyn werd regelmatig beschuldigd van racisme en islamofobie. Zo was hij voor een Koude Oorlog tegen de islam en noemde hij die religie ‘een achterlijke cultuur’ en ‘een serieuze bedreiging voor de samenleving’. Met de aanslag op de Twin Towers gebeurde bijna precies waarover hij zich openlijk zorgen maakte. “In eerste instantie deelden weinig mensen zijn visie op de Islam, maar dat veranderde na 9/11,” vertelt Van Buuren.

Na de moord

“Mensen dachten dat de geschokte reactie van politici na de moord op Fortuyn ‘krokodillentranen’ waren en ze eigenlijk heel blij waren om van hem te zijn verlost”, vertelt Van Buuren. “De politiek zou het hebben zien aankomen, maar keek weg, volgens sommigen. Er werd ook zelfs gespeculeerd dat de linkse partijen de moord in scène hadden gezet.

Veel vragen rondom de moord bleven onbeantwoord. Van Buuren: “Mensen vroegen zich af: ‘Hoe kon het dat Van der Graaf zo snel werd gearresteerd door agenten in kogelvrije vesten met politiehonden bij zich?’ Er ontstonden allerlei geruchten dat er meerdere daders zouden zijn. En getuigen vertelden dat de dader die zij hadden gezien helemaal niet leek op Van der Graaf.”

Rellen braken uit, boze mensen verzamelden zich op het Binnenhof en belegerden parlementsgebouwen. Politici werden bedreigd en kregen extra beveiliging. “Het was een ongekende politieke aanslag, vlak voor de verkiezingen. Het was heel, heel lang geleden dat Nederland zoiets had meegemaakt, of misschien zelfs wel nooit,” vertelt Van Buuren.

Volgens Van Buuren is een onderwerp voer voor complotdenkers, wanneer er een grote hoeveelheid vragen onbeantwoord blijft, zoals bij de moord op Fortuyn.

'Gedemoniseerd'

De theorieën die ontstonden, werden volgens Van Buuren de basis voor varianten erop. Van Buuren: “De eerste variant is het idee dat het linkse establishment achter de moord zou zitten en wist dat het ging gebeuren, maar bewust heeft weggekeken.” In de politiek heerste, vlak voor de moord, een grote verdeeldheid. De linkse partijen spraken Fortuyn openlijk tegen. Fortuyn beklaagde zich over hoe hij door zijn politieke tegenstanders werd weggezet. Hij zou worden ‘gedemoniseerd’. Ook werd hij op straat lastiggevallen en ontving hij doodsbedreigingen. “In complottheorieën wordt gedacht dat linkse partijen Fortuyn een te grote dreiging vonden en, in de meest vergaande vorm, zouden zij zelf de moord hebben georganiseerd,” zegt Van Buuren.

Een tweede variant ging over de aanschaf van een nieuw Amerikaans gevechtsvliegtuig, de Joint Strike Fighter (JSF). De samenwerking tussen Amerika en Nederland rondom dat vliegtuig raakte aan industriële en politieke belangen. “Maar Fortuyn had gezegd dat hij de JSF niet zou aanschaffen, als hij aan de macht zou komen,” vertelt van Buuren. “Daardoor werd plotseling gedacht dat de moord uit een andere hoek zou komen, namelijk de militaire.” De theorieën liepen ver uiteen en raakten aan verschillende maatschappelijke onderwerpen. “Er werd van alles en nog wat bijgehaald. Sommige theorieën gingen zelfs over ufo’s.”

Niet iets van vroeger

Complottheorieën zijn niet iets van vroeger, maar komen ook in de huidige samenleving voor, ziet Van Buuren. “Sociale media zorgen tegenwoordig voor een wijde verspreiding van die theorieën, ook bij een nieuwe generatie die de moord op Fortuyn niet bewust heeft meegemaakt”, zegt van Buuren. Toch zijn de huidige complotverhalen en die van twintig jaar geleden sterk met elkaar verweven. “Het linkse establishment zou verantwoordelijk zijn voor alle ellende. Dat is iets dat vrijwel iedere keer weer terugkomt.”

Complottheorieën kunnen ook het werk van journalisten in de weg zitten. “Het is belangrijk dat bij het maken van verhalen echt wordt gefocust op de feiten. Door altijd duidelijk te maken wat je niet hard hebt kunnen krijgen, valt er weinig te speculeren. Als er dan toch mensen met het verhaal op de loop gaan, omdat het past in hun versie op de werkelijkheid, dan is het niet te voorkomen.”